Kamal Adıgözəlov

Cənubi Qafqaz regionunda sülh və sabitlik problemi təhlükəsizliyin təmini kontekstində daha da aktuallaşıb. Ukrayna və Yaxın Şərqdəki xaosun fonunda bu məsələ qlobal geosiyasətin ön planına çıxıb. Ekspertlər həmin müstəvidə Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın Avropa Parlamentində ifadə etdiyi fikirlərə maraq göstərirlər. Erməni hökumətinin başçısı ölkəsini "sülhpərvər" və hətta "sülhün şərtlərini müəyyən edən" tərəf kimi təqdim etməyə çalışıb. Bundan əlavə, N.Paşinyan Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin Brüsseldə imzalanmasının mümkünlüyünü də dilə gətirib. Bütün bunların fonunda ümumilikdə Cənubi Qafqazda geosiyasi dinamikanın və bütövlükdə mənzərənin xüsusiyyətləri əhəmiyyət kəsb edir.

İrəvanın iddiaları: reallığa tərs planlar

Cənubi Qafqazda geosiyasi yeniliyin müxtəlif kontekstlərdə analizi ekspertlər üçün prioritet mövzulardan birinə çevrilib. Bu mövzu hətta Ukrayna və Fələstin məsələlərini belə populyarlıqda arxada qoymaqdadır. Bunun nəyə görə belə olduğu haqqında fərqli fikirlər səsləndirilir. Onların hər biri diqqətə layiqdir. Lakin onların sırasında Ermənistanın regionda hansı mənada yeni geosiyasi status qazanmağa çalışdığı xüsusi yer tutur.

Məsələ ondan ibarətdir ki, son zamanlar rəsmi İrəvan və havadarları "musiqinin ritmini" dəyişməyə çalışırlar. Əvvəllər bir ağızdan Azərbaycanın tutduğu mövqeyə sərt qaydada əks səngərdə durmağa çalışırdılarsa, indi özlərini Bakı ilə hərtərəfli yaxınlıq etməyə cəhd edən kimi göstərirlər. Bu baxımdan media və ekspertlər Nikol Paşinyanın Avropa Parlamentindəki çıxışında ifadə etdiyi bir fikrə diqqət yetirirlər. Erməni baş nazir deyib ki, İrəvan bir neçə şərtin gözlənilməsi ilə Azərbaycanla sülh müqaviləsini imzalamağa hazırdır. Həmin şərtlər aşağıdakılardır: suverenlik və ərazi bütövlüyünün qarşılıqlı tanınması; nəqliyyat kommunikasiyalarının onların keçdiyi ərazinin suverenliyi prinsipi əsasında açılması; bu zaman əldə olunan razılaşmalara əməl olunması.

Azərbaycan üçün burada gözlənilməz bir məqam yoxdur. Lakin məsələnin sətiraltı mənalarını da kənara qoymaq doğru olmazdı. Belə ki, N.Paşinyan vurğulayıb: "Biz bu ayın sonunda Brüsseldə görüşü gözləyirik və yuxarıda qeyd olunan prinsiplər rəsmən təsdiq olunarsa, bu ilin sonuna kimi Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh və normallaşma sazişinin imzalanması olduqca real görünür".

Bəli, Ermənistan hakimiyyətinin məntiqi aydındır. N.Paşinyan sözlə demədiyi daha iki şərt qoyur. Birincisi, sülh müqaviləsi Qərbdə imzalanmalıdır. İkincisi, müqavilədə Ermənistanın anladığı və qəbul etdiyi məzmunda suverenliyin təmini, ərazi bütövlüyünün gözlənilməsi və kommunikasiyaların açılması öz əksini tapmalıdır.

Bunların fonunda aydın görünür ki, rəsmi İrəvan həm Rusiyanı nəzərə almır, həm də kommunikasiyaların açılmasını hüquqi aspektdə özünün təsəvvür etdiyi məzmun və sərhəddə nəzərdə tutur. Orada isə ziddiyyətli məqamlar az deyildir. Məsələn, Ermənistan terminologiyada "Laçın dəhlizi" ifadəsini işlədir. N.Paşinyanın anlamında "Laçın dəhlizi"nə Rusiya nəzarət etməlidir. Və konkret olaraq, ermənilərin təhlükəsizliyini təmin etmək mənasında kontrolu həyata keçirməlidir. Belə çıxır ki, rəsmi İrəvan həm Rusiyanı regionda sülh müqaviləsindən böyük mənada kənarda qoymaq niyyətindədir, həm də Moskvanın boynuna Qarabağda ermənilərin təhlükəsizliyini birbaşa ermənilərin maraqları çərçivəsində təmin etməyi qoymağa çalışır. Eyni zamanda, bunların müqabilində "Zəngəzur yolu" deyir və ona da tam nəzarəti Ermənistanın etməli olduğu şərtini irəli sürür. Digər tərəfdən, Avropanı təmsil edən sülhməramlıların "Zəngəzur yolu"nda mövcudluğunu istisna etmir.

İndi rəsmi İrəvanın bu şərtlərinin yaratdığı ümumi mənzərəyə nəzər salaq. Biz yazanda ki, erməni siyasi şüuru eybəcər və təhrifedicidir, bəziləri "daha yumşaq olun" məsləhətini verir. Axı, yuxarıdakı kimi tam absurd, ədalətsiz və tərəfkeş, xəbis, reallıqdan uzaq şərtləri eybəcər şüur qoymayanda, hansı şüur qoyar? Təsəvvür edin, müharibədə darmadağın olan, hələ də ordusunu toparlaya bilməyən, cəmi 23 saat 43 dəqiqəyə ikinci dəfə yerlə-yeksan olan bir dövlət ancaq özünə sərf edən şərtlərdən danışır. Hansı arqument və məntiqlə? Nəyə əsaslanaraq? Ermənistan beynəlxalq hüququn da "şıltaq çocuğudur?". Deyək ki, fransızlar bacındır, Makron xalandır, rus nəsə başqa cür qohumundur, ingilis babandır və s. Bəs hüquqa niyə şıltaqlıq edirsən?

Azərbaycan məhz beynəlxalq hüquq və BMT-nin Nizamnaməsinə, BMT Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi qətnamələrə əsaslanaraq ərazi bütövlüyünü bərpa, suverenliyini isə tam təmin edib. Bu səbəbdən də kimsə qarşısında əngəl ola bilmir. Bəs Ermənistan hansı faktorlara görə əzəli Azərbaycan ərazisi olan Laçına nəzarəti Rusiyaya "verir", ərazisindən keçib gedən Zəngəzura isə özü nəzarət etmək istəyir? Burda sağlam məntiqdən əsər-əlamət vardırmı?

Özündə xaos: regionda nizam izində

Bütün bunlara görədir ki, Azərbaycan N.Paşinyanın sözlərinə çox təmkinli reaksiya verib və açıq ifadə edib: Azərbaycan öncələr irəli sürdüyü şərtlər daxilində sülh müqaviləsini imzalayacaqdır. Orada da sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası, kommunikasiyaların açılması, suverenliyin tam təmini və ərazi bütövlüyünü gözləmək şərtləri vardır. Üstəlik, Azərbaycan bir-birinin daxili işlərinə qarışmamağı, sərhəddə pozucu fəaliyyət göstərməməyi və bütün bunlarda qarşılıqlı hörməti gözləməyi təklif edir.

Digər tərəfdən, ekspertlər də vurğulayırlar ki, N.Paşinyan Ermənistanı "sülh təşəbbüskarı" və "proseslərin aparıcısı" kimi təqdim etməyə çalışır, bunu Qərbin geosiyasi və siyasi-diplomatik çətiri altında edir. Qonşu dövlətin torpaqlarını 30 il işğal altında saxlayan təcavüzkar bir dövlətin bunu etməyə haqqı varmı? Əlbəttə, yoxdur! Lakin erməni siyasi şüuru o qədər həyasızlaşıb ki, nə desən gözləmək olar.

Əslində, artıq Ermənistanın özündə bu cür davranışlara qarşı etirazlar eşidilir. "Eurasia Today" nəşri bu kimi məqamları nəzərə alaraq yazır ki, Ermənistan şərti müstəqilliyini belə sürətlə itirməkdədir. Çünki "Qərb Ermənistanı işğal edir"! Ermənistan bu kimi məsələlərdə çoxlu sayda müəmmalı sualların əhatəsindədir. Burada qeyri-müəyyənlik çoxdur. Azərbaycanla müqayisə aparan vurğulanan nəşr Bakının Qarabağın hər bir guşəsində suverenliyini təmin etdiyini yazır.

Bunların fonunda Ermənistanın daxilində gərginlik və radikalizm artır. İnsanların Qarabağdan köçürülən ermənilərə münasibəti pisləşir. Onlar hər şeydə "bu satqın erməniləri" günahlandırırlar. Təbii ki, başda baş nazir N.Paşinyandır. Həmin kontekstdə erməni ekspert Q.Qriqoryan deyir ki, N.Paşinyan ermənilərə yalan danışmaqla onların arasına nifaq salıb. İndi şəhərlərin küçələrində ermənilər bir-birini təhqir edirlər. Bir sözlə, kütləvi psixoz baş alıb gedir.

Erməni ekspertlər bu proseslərin ümumi yekununu belə görürlər: NATO-nun Ermənistanı "işğal etməsi" fonunda bütün əhalini ABŞ və Böyük Britaniya girov götürür və Ermənistanın həyati əhəmiyyətli bütün idarəetmə rıçaqlarına nəzarət edir. Bununla, faktiki olaraq, Ermənistan müstəqil dövlət kimi mövcud ola bilmir!

Ermənistanda daxili ziddiyyətləri əks etdirən başqa bir proses haqqında danışılır. Ekspertlər qeyd edirlər ki, Ermənistanda sistem müxalifətini keçmiş prezident Serj Sarkisyan koordinasiya edir. Məhz o, Qərblə sövdələşməyə gedərək N.Paşinyanı hakimiyyətə gətirib. Yəni, S.Sarkisyan da hazırkı daxili xaosda əli olan adamdır. Və bütövlükdə Ermənistandakı hazırkı vəziyyət 2013-2014-cü illər Ukraynasını xatırladır.

Bütün bunlar Ermənistanı geosiyasi burulğanın əlində oyuncağa çevirib. Rəsmi İrəvan gah bu, gah da digər tərəfə meyl edir. Belə bir vəziyyətdə olan forpost, məğlub və zəif bir ölkə necə regional sülhün təşəbbüskarı və memarı ola bilər? Dövlət kimi özünün istiqamətini müəyyən edə bilməyən Ermənistan Cənubi Qafqazı konstruktiv geosiyasi xəttə necə çıxara bilər?

Əlbəttə, bu, mümkün deyildir və buna görə də bir çox geosiyasi ziddiyyətlər və risklər yaranır. O cümlədən Qərblə Rusiya arasında qarşıdurma kəskinləşməkdə davam edir. Böyük bir geosiyasi məkanda risklər, təhdidlər və qeyri-müəyyənliklər artır.

Maraqlıdır ki, Ermənistanın ənənəvi dostları sayılan ABŞ, Rusiya və İran kimi böyük güclər indi bu ölkədə hakimiyyətin dəyişməsində maraqlıdırlar. Əgər belə bir konsensus varsa, deməli, Ermənistanın havadarları belə Paşinyan hakimiyyətini uğursuz sayırlar. Onun üzərinə düşən pozuculuq funksiyasını atıq yerinə yetirə bilmədiyini düşünürlər.

Bu cür dövlətə kim inanar? O halda N.Paşinyanın Azərbaycanla sülh müqaviləsi məsələsində aparıcı rola iddia etməsi boyundan hündürə tullanmaq cəhdi deyilmi? Bəri başdan hər kəs bilir ki, Ermənistan bu prosesdə ikinci dərəcəli oyuncaqdır.

Beləliklə, Cənubi Qafqazda sülh prosesinin bütün mənalarda həlledici faktoru Azərbaycandır. Rəsmi Bakı öz təmkinli və praqmatik addımları ilə sülhü yaxınlaşdırır. Görüşün harada olmasından asılı olmayaraq, iki ölkə arasında müqavilənin Azərbaycanın şərtləri əsasında imzalanacağına şübhə yoxdur!