XIX əsrin ortalarında Çar Rusiyasının Mərkəzi Asiyanı ələ keçirməsindən sonra Britaniya İmperiyası üçün həyəcan təbili çalınırdı. Britaniya əsas müstəmləkəsi olan Hindistana Çar Rusiyanın yaxınlaşmasını ciddi təhlükə olaraq görürdü. Hindistanı qorumaq üçün Əfqanıstan ideal bufer zona idi. Əfqanıstanın dağlarından zəngin Hindistan ovası yüksəkdən görünürdü və ona görə də buranın çox böyük strateji əhəmiyyəti var idi. Bu geostrateji mübarizə "Böyük Oyun" adlandırılan paylaşım mübarizəsinin əsas parçalarından biri idi. Britaniya İmperiyası Əfqanıstan-müstəmləkə Hindistan arasında rəsmi sərhədlər yarada bilməmişdi. İkinci Əfqan-Britaniya müharibəsində əfqanların məğlub olmasından sonra 1893-cü ildə Əfqanıstan-Britaniya Hindistanı arasında sərhəd xətti müqaviləsi razılaşdırılır. Müqaviləyə Britaniya tərəfdən xarici işlər katibi Mortimer Durand imza atır və 2640 km-lik sərhəd xətti onun adını daşıyır. Durand xətti regionun ən böyük millətlərindən biri olan paştunların yaşadığı, Paştunistan adlı regionu iki yerə ayırırdı. Bu da gələcəkdə yaşanacaq bir çox problemlərin bünövrəsini təşkil edəcək.

Hindistanın Britaniyadan müstəqillik qazanması ilə eyni gündə ölkənin şimal-qərbində Pakistan da müstəqillik tələb edir və 1947-ci ildə Britaniya Hindistanından ayrılır. Beləliklə, Əfqanıstanın Hindistan yerinə Pakistanla sərhədləri yaranır. Belə olan halda, Əfqanıstan Durand xəttini tanımadığını bildirir və paştun ərazilərinə iddia etməyə başlayır. Pakistan isə Əfqanıstanın beynəlxalq səviyyədə tanınan sərhədləri tanımasını tələb edir. Əfqanıstan paştunların öz müqəddəratını təyin etmək prinsipini, Pakistan isə ərazi bütövlüyü prinsipini dəstəkləyir (Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə bənzəyir). Bununla da, Əfqanıstan-Pakistan arasında münaqişə yaranır. 1952-ci ildə Əfqanıstan hökuməti paştun əraziləri ilə yanaşı, cənubdakı bəluçların yaşadığı ərazilərə də iddia etməyə başlayır.

Pakistanla düşmən münasibətləri olan Hindistan da Əfqanıstanı dəstəkləməyə başlayır. "Soyuq Müharibə" dövründə ABŞ Pakistanın, Hindistanla yaxınlaşan SSRİ isə Əfqanıstanın mövqeyini dəstəkləməyə başlayır. Əfqanıstanı silahlandıran və kommunistləşdirən SSRİ, sonradan 1979-ci ildə Əfqanıstana birbaşa müdaxilə etmişdi. Bəs SSRİ-nin Əfqanıstandakı marağı nə idi? Moskva Əfqanıstanı ələ keçirdikdən sonra Əfqanıstanın Paştunistanla bağlı ərazi iddialarınə dəstəkləyib, Paştunistanı Əfqanıstana qatıb Hind okeanına çıxış əldə etmək istəyirdi. Bu səbəbdən, Əfqanıstan-Sovet müharibəsi zamanı Pakistan da ABŞ-la birlikdə əfqan mücahidləri ciddi şəkildə dəstəkləmiş və Sovetlərin möhkəmlənməsinə imkan verməmişdi. Beləliklə də, SSRİ-nin Hind Okeanına çıxmaq arzusu baş tutmadı.

Sonrakı dövrlərdə Talibanı dəstəkləyən Pakistan Əfqanıstanda daxili stabilliyin əldə olunması və Əfqanıstanın güclənməsini istəmirdi. Ancaq burada başqa bir problem var idi. Taliban həm də etnik paştunlardan təşkil olunmuş, millətçi bir təşkilat idi. Taliban nəzarətində qurulan Əfqanıstan İslam Əmirliyi (1996-2001) də Durand Xəttini sərhəd olaraq tanımır. Hətta, məlumatlara görə Taliban lideri Molla Ömər (milliyətcə paştun) Durand xəttini tanıyıb tanımayacağı barədə ona sual veriləndə çox əsəbləşib. ABŞ-Əfqanıstan müharibəsindən sonra formalaşan Həmid Kərzai (milliyətcə paştun) hökuməti də Durand Xəttini tanımadığını açıqlayıb. Hazırda Əfqanıstan prezidenti olan Əşrəf Qani (milliyətcə paştun) də Durand Xəttinin tanınmasını heç bir halda müzakirə mövzusu olmadığını bildirir.

37 milyon əhalisi olan Əfqanıstanda 15 milyona yaxın (40%) paştun yaşayır. Paştunlar Əfqanıstanda çox güclüdürlər və Əfqanıstanın siyasi həyatında əsas söz sahibidirlər. Paştun millətçiliyi Əfqanıstan siyasətinin əsas dinamikalarından biridir və paştunlar "Böyük Əfqanıstan" fikri ilə müstəqil Paştunistan hədəfinə çatmaq istəyir. Bu da Əfqanıstanda yaşayan digər millətlərə qarşı aqressiv münasibət yaradır.

200 milyon əhalisi olan Pakistanda isə 40 milyondan çox paştun yaşayır ki, onun da 30 milyonu (15%) Əfqanıstanın iddia etdiyi Paştunistan ərazilərində yaşayır. Paştunlar pəncablılardan (45%) sonra Pakistandakı ən böyük etnik qrupdur. Pakistanda yaşayan paştunlar isə müstəqilliyə çox da isti baxmırlar. Təbii ki, Əfqanıstan kimi zəif ölkədənsə, Pakistanın vətəndaşı olmaq daha məntiqlidir. Bununla yanaşı, paştunlar Pakistanın da siyasi və hərbi elitasında güclüdülər. İndiyənə kimi, üç Pakistan prezidenti milliyyətcə paştun olub. Hazırkı baş nazir İmran Xan da milliyətcə paştundur. Bununla belə, Pakistan paştun millətçiliyini ciddi təhdid kimi görür. Paştunistan əraziləri Pakistanın ümumi ərazilərinin 60%-ni təşkil edir. Bu da paştunların Pakistana qarşı tələblərinin birbaşa Pakistanın mövcudiyyətinə təhdid olduğunu göstərir.

Əfqanıstan Durand Xəttini tanımadıqca, Pakistanın Əfqanıstana qarşı münasibəti dəyişməyəcək. Digər tərəfdən, əminliklə demək olar ki, Pakistan Əfqanıstanın güclənməməsi üçün əlindən gələni edəcək. Hazırda Qərb dövlətləri Əfqanıstanın Durand Xəttini tanımasını istəyir. Ancaq, regiondakı Hindistan faktoru Əfqanıstanın əsas üstünlüklərindən biridir. Belə görünür ki, Durand Xətti gələcəkdə Cənubi Asiyada baş verə biləcək yeni etnik münaqişələrin episentri olacaq.

Şərqə Baxış Analitik Mərkəzi