Kamal Adıgözəlov

Cənubi Qafqazda sülh və barışın bərqərar olması ilə əlaqədar böyük güclərin apardıqları mübarizə aspektində ekspertlərin fikirləri maraq doğurur. Onlar hesab edirlər ki, artıq regionda geosiyasi dinamikanı ənənəvi güclər müəyyən etmirlər. Faktiki olaraq yeni situasiya yaranıb. Və burada Azərbaycan həlledici rol oynayır. Cənubi Qafqazda sülhün olub-olmaması məsələsi məhz rəsmi Bakının mövqeyindən asılıdır. Bunun fonunda Nikol Paşinyanın Qərbin "yol xəritəsi"ndən bəhs etməsi daxili auditoriyaya ünvanlanmış ritorikadan başqa bir şey deyildir. Çünki nə Rusiyasız Cənubi Qafqazda sülh ola, nə də Ermənistan bu prosesdə aparıcı rolu ifa edə bilər. Və regionda vəziyyətin bu dərəcədə təhlükəli olmasının başlıca səbəbkarı Ermənistandır. İndi İrəvan "sülhpərvər" qiyafədə yenidən zühur etsə də, bayağı və miskin görünəcək. Bundan başqa, reallıq elədir ki, Cənubi Qafqazda həqiqi güc Azərbaycandır. Rəsmi Bakının razılığı olmadan regionda hansısa nəticədən danışmaq mümkün deyildir.

Konstruktiv güc: Azərbaycan regional geosiyasi treki dəyişir

Bu ilin sentyabrın 19-20-də Azərbaycan Ordusunun Qarabağda keçirdiyi lokal xarakterli antiterror tədbirləri nəticəsində erməni silahlı birləşmələrinin darmadağın edilməsi, separatçı xuntanın ləğvi, Xankəndi şəhərində Azərbaycan bayrağının ucaldılması, Qarabağda nəzarətin tam əldə edilməsi ilə meydana gələn regional miqyaslı geosiyasi transformasiyalar davam edir. Bir sıra ekspertlərin təxmin etdikləri kimi, Azərbaycanın əldə etdiyi nailiyyətlərin öz təsirini tezliklə itirəcəyi və təşəbbüsün ənənəvi olaraq Cənubi Qafqazda at oynadan böyük güclərin nəzarətinə keçəcəyi ilə bağlı proqnozlar özünü doğrultmadı. Əksinə, getdikcə aydın olur ki, bir neçə əsrdir regiona güclü təsiri olan xarici qüvvələr belə regionda rəsmi Bakının qəbul edəcəyi qərarlara uyğun fəaliyyət göstərməyə çalışırlar. Yəni, Azərbaycan tam olaraq Cənubi Qafqazın geosiyasi yeniləşmə ritmini müəyyən edir və həm region ölkələri, həm də böyük güclər siyasətlərini bu ritmə uyğunlaşdırmağa cəhdlər edirlər. Hazırda regionda mövcud olan vəziyyətə bu başlıca tezisin prizmasından nəzər salmaq lazım gəlir.

İlk öncə, ekspertlərin belə bir qənaəti ilə razılaşmaq lazım gəlir ki, "Cənubi Qafqazda sülh prosesinə vasitəçilik uğrunda amansız mübarizə başlayıb". Konkret olaraq, "ABŞ və Qərb bu prosesin Rusiyanın nəzarəti altına keçməsinə qarşı müqavimət göstərir. Rusiya isə son vaxtlar təşəbbüsü ələ almaq şansı qazandığı üçün regional sülh prosesinə nəzarəti geri qaytarmağa can atır".

Həqiqətən də, Vaşinqtonun, Brüsselin və Moskvanın Azərbaycanın Qarabağdakı uğurlu antiterror tədbirlərindən sonra atdıqları addımlara baxsaq, yuxarıdakı qənaətin əsaslı olduğunu deyə bilərik. Lakin onu da etiraf etmək lazımdır ki, bu mübarizənin verəcəyi nəticələri hələlik müəyyən etmək çox çətindir. Belə ki, ABŞ, Avropa İttifaqı və Rusiya fərqli məntiqlər və məqsədlərlə vəziyyətə müdaxilə etməyə çalışırlar.

Belə təəssürat yaranır ki, Qərb bütövlükdə Rusiyanın aktivliyinə reaksiya vermək taktikasını seçib. Yəni, Vaşinqton və Brüssel əvvəlki kimi özü ideya təşəbbüskarı kimi çıxış etməyib, yalnız Rusiyanın təsirini neytrallaşdırmaq istiqamətində addımlar atır. Bu məqsədlə də Brüsseldə növbəti görüş məsələsini ciddi surətdə ortaya atıblar.

Maraqlıdır ki, bu aspektdə hətta N.Paşinyan Qərb siyasətçilərindən daha aktiv və təşəbbüskar tərəf kimi görünür. Ekspertlər hesab edirlər ki, əslində, N.Paşinyan Qərbin demək istədiklərini ifadə edir. Lakin hər bir halda Vaşinqton və Brüsselin siyasi dairələri fəal olmalıdırlar ki, nəzərdə tutduqları görüşlər əvvəlkilərin taleyini yaşamasın.

Nəyi nəzərdə tuturuq? Məsələ ondan ibarətdir ki, artıq Azərbaycan Ermənistan və havadarlarının "biz də sülh istəyirik" kimi ümumi frazaları ilə qane ola bilməz. Rəsmi Bakı qarşı tərəfdən konkret addımlar gözləyir və bunda tam haqlıdır. Real sülhə yalnız bu yol apara bilər. Məhz bu səbəbdəndir ki, kütləvi informasiya vasitələri N.Paşinyanın Avropa İttifaqının vasitəçiliyi əsasında Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinin normallaşdırılması üzrə "yol xəritəsi" ilə bağlı dediklərinə maraq göstərirlər. Qərbin sülh müqaviləsini imzalamaq üçün geosiyasi "yol xəritəsi" hazırladığından bəhs edilir. Lakin bunun konkret olaraq nələrdən ibarət olduğu deyilmir. N.Paşinyanın söylədiklərinə baxsaq, görərik ki, əslində, iki məqamı qabardırlar. Birincisi, sülh təşəbbüskarları Qərb və Ermənistandır. İkincisi, Rusiya prosesə daxil deyildir.

Belə çıxır ki, əslində, Qərbin dərdi Rusiyanı sülhyaratma prosesindən kənarlaşdırmaq və İrəvanı Cənubi Qafqazın əsas geosiyasi oyunçusu kimi təqdim etməkdən ibarətdir. Reallıqlara baxanda hər iki şərt "sabun köpüyü"dür. Çünki nə Rusiya baş verənlərdən kənarda qala bilər, nə də Ermənistan aparıcı ola bilər. Niyə?

Yeni vəziyyətə adaptasiya: Brüssel anlamalı və qəbul etməlidır…

Səbəbləri aydındır. Hər şeydən öncə, onu vurğulayaq ki, sentyabrdakı antiterror tədbirlərindən sonra rəsmi Moskva yaranmış duruma daha obyektiv yanaşan tərəf təsiri bağışladı. Vladimir Putin səviyyəsində Azərbaycanın apardığı hərbi əməliyyatlara haqq qazandırıldı və bunun beynəlxalq hüquqa uyğun olduğu ifadə edildi. Paralel olaraq Rusiya sülhməramlıları Azərbaycan Ordusunun qarşısına durmadı, lakin dinc ermənilərin Qarabağı öz arzuları ilə tərk etməsinə humanitar dəstək verdi. Bunlarla yanaşı, Kreml Azərbaycan və Ermənistan rəhbərlərinin sülh danışıqlarına evsahibliyi etməyə hazır olduğunu bəyan etdi. Ancaq Ermənistan tərəfi buna müsbət reaksiya vermədiyindən görüş hələlik baş tutmur. Bu isə Moskvaya verilən konkret siqnaldır.

Qərb necə davrandı? Fransanın timsalında Avropa İttifaqının reaksiyasını çəkinmədən arzuolunmaz adlandıra bilərik. Rəsmi Paris birmənalı olaraq ermənipərəst mövqe tutdu və bir neçə siyasi-diplomatik həmlə ilə vəziyyəti dəyişməyə çalışdı. Lakin Azərbaycan rəhbərliyinin müstəqil və qətiyyətli mövqeyi qarşısında tədricən geri çəkilməli oldu. Həm də N.Paşinyan Azərbaycanın addımlarına sözdə elə də etiraz etmirdi. Xankəndidə dövlət bayrağımız ucaldılandan sonra isə Parisin səsi tamam batdı. Əvəzində, Brüssel və Vaşinqton yeni oyuna başladılar. Onlar artıq getməkdə olan qatara minmək üçün sülh prosesinin təşəbbüskarı kimi görünməkdədirlər.

Məhz bu gedişlərin fonunda Brüsseldə görüş haqqında N.Paşinyan danışmağa başladı. O, hətta bir neçə dəfə nikbin fikirlər də səsləndirdi. Onlar Zəngəzur dəhlizinin açılması perspektivi ilə əlaqəlidir. Bundan başqa, Ermənistanda siyasi dairələrdə Azərbaycan və Türkiyə ilə münasibətlərin hətta "bir sıra tarixi-ideoloji ağır itkilərə baxmayaraq", "yaxşılaşdırılması" ehtiyacından açıq danışmağa başladılar.

Bu kontekstdə İranın reaksiyası da maraq doğurur. Tehran artıq əvvəlki kimi sərt xətt tərəfdarı deyil. Lakin loyal mövqedə də deyildir. Və yenidən Ermənistana "qırmızı cizgilər" çəkir. Belə çıxır ki, İran rəhbərləri Cənubi Qafqazdakı hadisələrə təsir edə biləcəklərinə ümidlərini itiriblər. Onlar, sadəcə, sərt ritorika ilə meydanda olduqlarını xatırlatmağa çalışırlar. Ancaq reallıq ondan ibarətdir ki, Tehran rəsmilərini böyük güclərdən heç biri ciddi qəbul etmir. Hətta Rusiya belə onun təkliflərini qulaqardına vurur.

Türkiyə bütün bu proseslərin fonunda olduqca təmkinli və konstruktivdir. Rəsmi Ankara Azərbaycanın regional siyasətini tam dəstəklədiyini və Ermənistanın əməkdaşlıq etməkdən başqa yolunun olmadığını qətiyyətlə ifadə edir. Bu mövqe onu göstərir ki, Azərbaycan-Türkiyə birliyi Cənubi Qafqazda aparıcı geosiyasi gücə çevrilməkdədir. Ekspertlər bu ayın sonlarına doğru keçirilməsi nəzərdə tutulan üçtərəfli Brüssel görüşündən gözləntilərə də məhz bu reallıq müstəvisində baxırlar.

Burada Bakı və Ankaranın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı daim ifadə etdikləri fikirlər həlledici rol oynayır. Brüssel də Zəngəzur dəhlizinin açılması zərurətindən danışır. Lakin Rusiya olmadan! Bu isə mümkün deyildir. Çünki Rusiya öncədən bu layihənin daxilindədir və həmişə dəstəkləyib. Rəsmi İrəvan da Rusiyasız dəhlizdən bəhs edir. Belə çıxır ki, Qərb indi də Zəngəzur məsələsini Rusiya ilə münasibətlərinin girovuna çevirmək istəyir. Dolayısı ilə bu, Zəngəzur dəhlizi məsələsini ləngitmək təsiri bağışlayır. Ermənistanın müxtəlif şərtlər irəli sürməsi bu baxımdan qeyri-adi görünmür.

Bütün bunların fonunda ekspertlərin Brüssel görüşünün gələcək taleyi ilə bağlı fikirləri maraq doğurur. Əslində, burada qaranlıq bir məqam yoxdur. Çünki əgər Qərb Azərbaycanın mövqeyini ciddi nəzərə alacaqsa, Ermənistanla sülh müqaviləsi imzalanacaq. Yox, əgər Ermənistanı sülh prosesində aparıcı kimi göstərib, Azərbaycandan hər hansı güzəşt tələb etmək fikrinə düşsələr, heç bir nəticə olmayacaq. Qranadada Azərbaycanın iştirakı olmadan imzalanmış sənəd isə adi kağız parçası olaraq qalacaq.

Deməli, Brüssel görüşünün taleyi Brüsselin özündən asılıdır. Onlar reallığı görüb ona uyğun hərəkət etsələr, sülh müqaviləsi imzalana bilər. Əks halda, mümkün olmayacaq.

Bu deyilənlər onu göstərir ki, böyük güclərin Cənubi Qafqaz uğrunda mübarizəsinin daha da kəskinləşməsinə baxmayaraq, Azərbaycanın mövqeyi həlledici rol oynayır. Artıq Azərbaycansız heç bir böyük güc regionla bağlı nəticə verə biləcək addım ata bilməz! Bu, yeni reallıqdır və sülh müqaviləsinin də taleyi bu faktordan asılıdır. Növbəti Brüssel görüşünün aqibətini də həmin reallıqda axtarmaq gərəkdir!