Kanada Çindəki uyğurların zülmünün soyqırımı kimi rəsmiləşdirilməsinə çağırıb
 
Mühafizəkarlar federal hökuməti Çinin internat düşərgələri və Uyğur müsəlmanlarının zorla sterilizasiyası yolu ilə soyqırımı və insanlığa qarşı cinayətlər törətdiyini elan etməyə səsləyib.

Reuters agentliyi xəbər verir ki, Mühafizəkarlar Partiyasından olan millət vəkilləri qeyd edib ki, keçmiş dövlət katibi Maykl Pompeonun rəhbərliyi altında olan ABŞ Dövlət Departamenti 19 yanvarda Çinin soyqırımı törətdiyini elan etməmiş, eyni zamanda ABŞ-ın yeni prezidenti Co Baydenin dövlət katibi vəzifəsinə irəli sürdüyü Antoni Blinken daha sonra onunla eyni fikirdə olduğunu bildirib.

Hökumətdəki liberal azlıq tərəfindən idarə olunan Kanada bu günə qədər məsələ ilə bağlı rəsmi mövqe tutmaqdan imtina edib. Hakim Liberal Partiya üzvlərinin əksəriyyətinə sahib olan İcmalar Palatası alt komitəsi, keçən oktyabr ayında uyğurlara qarşı edilən zülmü soyqırımı elan edən bir açıqlama yayıb, ancaq bu, Kanada hökumətinin rəsmi mövqeyini daşımır.

BMT-nin Soyqırım Cinayətinin Qarşısının Alınması və Cəzalandırılması Konvensiyası, soyqırımı “(a) qrupu daxilində doğuşların qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulan tədbirlərin tətbiq edilməsi” ilə yanaşı “(a) qrupunun üzvlərinə ciddi bədən və ya mənəvi ziyan vurulmaqdan ibarət olan hərəkətlər” olaraq təyin edir.

Mühafizəkar xarici əlaqələr tənqidçisi Maykl Çonq (Michael Chong) və Beynəlxalq İnkişaf və İnsan Haqları Partiyasının tənqidçisi Qarnett Cenyuis (Garnett Genuis), iki gün əvvəl Kanadadan Sincanda uyğurlar və digər etnik və dini azlıqların rəftarını rəsmi olaraq qınamağa çağırıb: “Bu soyqırım aktları əhalinin sistematik nəzarətini, cinsi zorakılıq və kütləvi gözaltıları əhatə edir”.

M.Çonq müsahibələrindən birində deyib ki, Mühafizəkarların Çinin uyğurlara qarşı soyqırımı kimi davranmasını ən qısa zamanda İcmalar Palatasına təqdim etməyə çalışacaq:
“Kanada Beynəlxalq İnsan Hüquqları Alt Komitəsi və iki ABŞ administrasiyası da daxil olmaqla bir sıra qurumlar Çin hökumətinin soyqırımı və insanlığa qarşı digər cinayətlər törətdiyi qənaətinə gəlib.
Bu hesabatlarda Çin hökumətinin uyğurlara və digər Türk müsəlmanlarına qarşı sui-istifadə halları geniş yer alır və Çin hökumətinin Honq Konq daxil olmaqla Tibetlilər, Falun Qon praktikantları, xristianlar və başqaları da daxil olmaqla insan haqlarına və beynəlxalq hüquqa artan saymazlığı vurğulanır ”.

Kanada və Çin arasındakı münasibətlər, 2018-ci ilin dekabrından Pekinin iki kanadalı – keçmiş diplomat Maykl Kovriq və sahibkar Maykl Sparovu – ABŞ-ın ekstradisiya tələbi ilə Huaweinin Ottavadakı Baş maliyyə direktoru Men Vançjoyun həbs etməsi üçün açıq şəkildə qisas alaraq həbs olunduğundan bəri gərginləşib.

Keçən həftə Demokrat dövlət katibi namizədi A.Blinken, ABŞ Senatındakı dinləmədə Çinin ABŞ-ın bütün ölkələr üçün ən ciddi problem olduğuna “şübhə olmadığını” deyib və fikrincə, Pekinə qarşı iki tərəfli bir müxalifət siyasəti qurmaq üçün çox güclü bir təməl var.

Ötən ilin avqustunda C.Baydenin seçki kampaniyasının sözçüsünün Politico saytına verdiyi açıqlamada, Çinin Sincandakı hərəkətlərini də soyqırımı adlandırmışdı.

Associated Press xəbər verir ki, 2015-2018-ci illər arasında Sincanda uyğurların üstünlük təşkil etdiyi Xotan və Kaşqar bölgələrində doğum nisbətləri yüzdə 60-dan çox azalıb. Amerikalı alim və Kommunizm Qurbanları Memorialının Çin tədqiqatları üzrə baş tədqiqatçısı Adrian Zenzin apardığı bir araşdırmaya görə, Sincan Səhiyyə Komissiyası açıq Uyğur icmaları olan bəzi bölgələrdə əhalinin artım nisbətlərini 2016-cı il səviyyəsindən xeyli aşağı salmağa çağırıb.

Bir milyondan çox Uyğur Çin hökumətinin peşə təhsili mərkəzləri adlandırdığı Sincan əyalətindəki həbs düşərgələrində saxlanılır. Pekin davranışını məhkəməyə verməyə çalışdığını bildirməklə əsaslandırır. On minlərlə uyğur, Çin fabriklərində də məcburi şərtlər altında işləyir, bu da Kanada da daxil olmaqla, dünya xarici hökumətləri tərəfindən qınanan məcburi əməyin kütləvi istifadəsidir. ABŞ artıq Sincan bölgəsindən pambıq və pomidor idxalını qadağan edib.

Kanadanın keçmiş xarici işlər naziri Fransua Flipp Şampan vəzifədə olduğu müddət Çinin hərəkətlərini soyqırımı kimi xarakterizə etməkdən çəkinib. Kanadanın yeni xarici işlər naziri Mark Garneau, CBC News-a verdiyi açıqlamasında uyğurlara baş verənlərin soyqırım təşkil etdiyinə həqiqətən inanıb-inanmadığını soruşanda cavab verməkdən imtina edib: “Önümüzdəki günlərdə portfelimi dərindən araşdırma fürsəti tapacağam və yəqin ki, deyəcək bir sözüm olacaq”.

Bu ayın əvvəlində Kanada hökuməti Çinin Sincan əyalətində “uyğurların və digər etnik azlıqların hüquqlarının qorunması” ilə bağlı “hərtərəfli yanaşma” elan edib. Ancaq ticarət vəkilləri və insan haqları fəalları aksiyaların mahiyyətdən daha çox üslub olduğunu söyləyib. Tədbirlərə şirkətin ticarət dəstəyi və ya əlaqəli olduğu müəyyən edildiyi təqdirdə maliyyə ilə təhdid edilməsi daxildir.

Laçın Səmla