İlham Rəhimov: Putin mənə dedi ki…-
"Dedim, bu heç yaxşı fikir deyil..." /Müsahibənin tam mətni
“Rusiya siyasətçilərini, Putini tənqid etmək olar. Amma bir məsələdə çox ehtiyatlı olmalıyıq – bütöv rus xalqını təhqir etmək olmaz. Bu, çox səhv addımdır. Bəzən bu, siyasətçilərin də dilindən səslənir. Unutmaq olmaz ki, Rusiyada 2 milyondan çox azərbaycanlı yaşayır. Bilirsiniz, məmurları tənqid etməklə xalqı təhqir etmək arasında çox böyük fərq var. Bu, çox təhlükəli tendensiyadır”
Hüquq professoru, iş adamı İlham Rəhimov “Yeni Müsavat”a geniş müsahibə verib. Ölkənin ən məlumatlı adamlarından olan İ.Rəhimovla Azərbaycanda, regionda, dünyada baş verən proseslər haqda danışdıq. Təbii ki, söhbətin əsasını Qarabağ məsələsi, Azərbaycanın 44 günlük Vətən müharibəsində qazandığı zəfər, Rusiyanın, Qərbin ölkəmizə yönəlik siyasəti, qardaş Türkiyənin Azərbaycanla bağlı sərgilədiyi mövqe təşkil etdi. Müsahibəyə girişi İlham Rəhimovun bugünlərdə olan yubiley yaşı ilə etdik.
Globall.az İlham Rəhimovla müsahibənin 1-ci hissəsini təqdim edir:
– İlham müəllim, bugünlərdə Sizin ad gününüz oldu. Öncə sizi yubileyiniz və “Şöhrət” ordeni almağınız münasibətilə təbrik edir, şəxsi və ümumi planda olan arzularınızın həyata keçməsini arzulayırıq. 70 illik bir tarixi arxada qoydunuz. Bu dövrü necə qiymətləndirirsiniz? Çox istərdik, bu tarixi həm də bizim oxucular üçün də dəyərləndirəsiniz.
Sizi fərqləndirən əsas amillərdən biri də Rusiyanın biznes və siyasi elitası ilə çox yaxın münasibətlərinizdir. Rusiya Federasiyasının Prezidenti cənab Vladimir Putinlə gənclik və tələbəlik illərindən başlayan dostluq-yoldaşlıq münasibəti bu gün də davam edir.
Üstəlik, öz sahəniz üzrə çox yaxşı mütəxəssis, elm adamısınız. İlham Rəhimov personasını maraqlı edən də budur ki, siz həm siyasətdə, həm biznesdə, həm də elmdə çox ciddi uğurlar əldə etmisiniz. Bəlkə də sualımız bir qədər dağınıq oldu. Amma bu sadaladığımız istiqamətlər üzrə özünüzün dəyərləndirməniz maraqlı olardı.
– Təbrik üçün çox sağ olun. İnsanın öz keçmişinə baxması, ona qiymət verməsi asan məsələ deyil. Heç bilmədim bu 70 il necə keçdi. Hindistan səfərində olanda Teymurləngə deyirlər ki, burada bir brahman var, gələcəyi aydın görə bilir, bir adamla söhbət edəndən sonra onun dəqiq ölüm tarixini söyləyir.
Əmir Teymur çox maraqlanır, əmr edir ki, onu tapıb gətirsinlər. Brahmanı gətirirlər. Amma Teymurləng ondan birbaşa öz ölümü haqqında soruşmaqdan çəkinir. Bir tərəfdən də istəyir bilə ki, həqiqətən bu adamın belə bir qabiliyyəti var, ya yox. Ona sual verir ki, sən özün nə vaxt və necə öləcəyini bilirsənmi? Brahman deyir: “Böyük Əmir, göz hər şeyi görür…, özündən başqa”.
Bu, böyük hikmətdir. Onu demək istəyirəm ki, insan nə qədər yaşasa da yaşadıqlarının çoxunu özü görə bilmir. Başqalarına qiymət verə bilirsən, kim yaxşıdır, kim pisdir, dərk edirsən, ancaq özünü sonadək tanıya bilmirsən. Bax bu 70 ildə gəldiyim qənaət odur ki, özüm özümü hələ tam tanıya bilməmişəm. Xasiyyətimdə nə müsbətdir, nə mənfidir, hamısını bilirəm, ancaq bu, insanın öz-özünü tanıması üçün yetərlidirmi? Məncə, yox.
İnsan yalnız özü nəsə yaratsa, ona dəqiq qiymət verə bilər. Düşünün ki, bir texnika yaratmısız. Onda hər hansı problem yaransa, ən mürəkkəb texnika olsa belə səbəbini axtarıb tapa biləcəksiniz. Çünki bunu siz yaratmısız, beyninizin məhsuludur. İnsan da belədir. Yaradanı onu daha yaxşı tanıyır. Yəni necə yaşamışam, nələrə çatmışam, düzünü Allah bilir. Bu yaşa qədər niyyətim, məqsədim nə olub, mənə elə gəlir, yaşadığım həyata baxanda onu çevrəmdəkilər, tanıyanlar aydın görə bilir. Həyatda hər şey nisbidir. Arzular bitmir. Bir mərhələyə çatırsan, elə o andan yeni bir mərhələ haqqında düşünməyə, xəyal qurmağa başlayırsan.
İlk gəncliyimdən dərk eləmişəm ki, Allah hər bir insanı yaradanda ona bir qabiliyyət verir, sanki onu kodlaşdırır, o kodun açarını da verir insana. Əgər insan o koddan istifadə edə bilmirsə, bu yalnız onun zəif xarakterindən, tənbəlliyindən irəli gəlir. Görünür, Allah yaradılışdan mənə də hansısa qabiliyyəti verib, çalışqanlığım sayəsində bir yerlərə gəlib çıxmışam. Şükür bu günə.
– Professor, sizin elm və iş dünyasında fəaliyyətiniz daha qabarıqdır. Siyasəti sanki hər zaman arxa planda tutursunuz. Baxmayaraq ki, siyasətin ön sıralarında olmaq üçün ciddi potensialınız, imkanlarınız var. Səbəb nədir?
– Əslində mən iş dünyasından öncə siyasətdə idim. Bizneslə mən 2000-ci ildən məşğul olmağa başlamışam. Burada gizlin bir məqam yoxdur – iş dünyasına mən qismən Moskvada yaşamağa başlayandan sonra keçdim. Az sonra dərk elədim ki, gərək ikisindən birini seçəsən – ikisi eyni anda mümkün deyil. Mən iş dünyasını seçdim.
– Elm isə bir qədər fərqlidir…
– Bəli. Hər zaman deyirəm, elm mənim üçün istirahətdir, düşüncəmi hər zaman, belə demək mümkünsə, “formada” saxlanmaq vasitəsidir. Hüquq elmin elə bir sahəsidir ki, bu çağdan sonra bəşəriyyət üçün nəsə kəşf etmək mümkün deyil. Bu sahə indən sonra hər dövlətin, millətin özəlliklərinə, tələblərinə görə, sadəcə, təkmilləşə bilər.
Məsələn, dəqiq elmlərdə belə deyil. Bu gün bütün dünyanın gözü COVİD üçün daha effektli vaksin hazırlamağa çalışan laboratoriyalarda, orada çalışan alimlərdədir. Humanitar elmlər isə başqadır. Elə ona görə də dünya elminin ən nüfuzlu mükafatı olan Nobel hüquq sahəsi ilə məşğul olanlara verilmir. Hüquq elmindən ən böyük mərhələ akademik səviyyəsinə çatmaqdır.
Bir məsələ də var – dəqiq elmlərdən fərqli olaraq, hüquq elmindəki yeniliklərin nəticəsini insanlıq bəlkə 100 il sonra görür. 18-ci əsrin ortalarında Avropa alimi Çezari Bekkari yazdığı “Cinayətlər və cəzalar haqqında” əsərində ölüm cəzasına qarşı çıxmışdı. Təsəvvür edin, inkvizisiya dövründə… Dünya 250 ildən çox keçəndən sonra onun dediyinə gəldi. Hüquq belə bir sahədir… Bu elmin təməlində ədalət və humanizm yatır. Mən də elmi əsərlərimdə bu düşüncəni inkişaf etdirməyə çalışıram.
– Professor, siz hüquqsuzluğun hökm sürdüyü orta əsrlərdə Qərbdəki mütərəqqi düşüncələrdən söz açdınız. Ancaq 3 əsr sonra – bu gün həmin Qərb dünyanın ona çox da uzaq olmayan coğrafiyasında, Azərbaycanda dinc insanların raket atəşinə tutulmasının qarşısında susdu… Təəccübləndinizmi?
– Təəccüblənmədim. Avropanın ikili standartları hər zaman olub. Gələcəkdə də olacaq. Xüsusən postsovet ölkələrinə, eləcə də Türkiyəyə qarşı. Çağdaş dünyada ön sırada olan dövlətin maraqlarıdır. Bütün dəyərlər bu marağa tabe etdirilir. Bütünlükdə götürəndə Qərbin və bizim insan hüquq və azadlıqlarına baxışımız kökündən fərqlidir.
Avropa son illər Rusiyaya azlıqlar məsələsində çox ciddi basqı göstərməyə çalışır. Amma müsəlman ölkələrinə o qədər də təsir edə bilmirlər. Rusiya tərəfdən qatıldığım bir çox elmi konfransda bunun şahidi olmuşam. Açıq-aşkar deyirlər ki, sizdə cinsi azlıqların nikaha girməsinə icazə verilmədiyi üçün demokratiyanı inkişaf etmiş saymaq olmaz.
Rusiyalı alimlər nə qədər mental dəyərlərdən, özəlliklə dini dəyərlərdən danışırlarsa, avropalılar geri çəkilmirlər, bildirirlər ki, misal gətirdiyiniz din insan beyninin məhsulu deyil, bizim dediyimiz isə insanın özünün praktika ilə yaratdığıdır, ona görə də daha üstündür. Yəni cəmiyyətlərin mənəvi təməllərini dağıtmaq üçün bu məsələni əsas götürən Qərbdən başqa nə gözləmək olar?
Ancaq bu o demək deyil ki, Azərbaycan Gəncədə, Bərdədə, Tərtərdə baş verənləri, eləcə də Qarabağda şəhərlərimizin, qəsəbə və kəndlərimizin yerlə bir edilməsini, tarixi mirasımızın dağıdılmasını hüququn tələbləri üzrə faktlaşdırıb beynəlxalq məhkəmələrdə haqqını tələb etməməlidir. Biz öz haqqımızı mütləq hüquqi müstəvidə tələb etməliyik. Bu həm də bizim demokratiya prinsiplərinə, hüquqa sadiqliyimizin göstəricisi olar.
Demokratiyanın təməl prinsipləri insanlıq üçün böyük dəyərdir. Bu gün adi hüquq normasına çevrilən məsələlərə insanlıq yüzillərlə yol gəlib. Kimin bizə necə münasibət bəsləməsindən asılı olmayaraq düşünürəm ki, biz dövlətimizi və cəmiyyətimizi demokratik prinsiplər əsasında qurmalıyıq. Sözsüz ki, bir sıra prinsipial məsələləri öz milli əxlaqımıza, dəyərlərimizə uyğunlaşdırmaq şərti ilə.
– 70 illik yubileyiniz ərəfəsində Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə “Şöhrət” ordeni ilə mükafatlandırıldınız. Xəbəri necə aldız, yubileyiniz necə keçdi?
– Saxarovun xatirələrində var ki, bir gün dostu onlara gələndə görür qapısı açıqdır. Soruşur ki, qapını niyə açıq qoymusan? Saxarov da cavab verir ki, o qədər gedib-gələn var, yoruluram axı, hər dəfə qapını aç, bağla… Elə birdəfəlik açıq qalsa yaxşıdır. Düzünü desəm, mən də qapını açıb-bağlamaqdan yorulmamaq üçün yubileyə bir neçə gün qalmış Bakıdan getdim. Bilirdim ki, pandemiya dönəmi olmasına baxmayaraq çox adam təbrikə gəlmək istəyəcək. Kimi qapıdan qaytaracaqdım? Ona görə ən yaxşı variant kimi, yaxın bir neçə dostla Avropaya getdik. Uzaqda olsam da, özüm də, yaxınlarım da telefonla çoxsaylı təbriklər aldıq. Kiminlə danışa bilməmişəm, hər birinə buradan təşəkkürlərimi çatdırıram. Orden xəbərini də Avropada aldım. Küçədə gəzirdik, mətbuat katibim Xanoğlan Əhmədov zəng elədi ki, Prezident İlham Əliyev belə bir sərəncam verib. Tamamilə gözlənilməz idi.
– Niyə gözlənilməz oldu?
– Azərbaycanda dövlət işində çalışanların, ya da elm, mədəniyyət sahəsində çalışanların yubileyləri münasibətilə ali dövlət mükafatları ilə təltif olunması ənənəsi var. Azərbaycan reallıqlarını hər kəs bilir… Elə şəxslər var, yubileyi yaxınlaşandan 1 il qabaq orden almaq üçün yollar axtarır, Prezidentlə görüşmək üçün qəbullara düşməyə çalışır, onun yaxın ətrafından özünə simsarlar tapır. Çoxdu belələri…
Tanıyanlar bilir ki, mənim belə məsələlərlə işim olmaz. Dediyim odur ki, “Şöhrət” ordeni məsələsi sırf Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsüdür. Elə buradan mən ona öz təşəkkürümü bildirirəm. Ordenlərin, təltiflərin həvəskarı deyiləm. Ancaq belə böyük mükafatlar belə gözlənilmədən, altında imzası olan şəxsin təşəbbüsü ilə təqdim olunanda, təbii, insan üçün xoş olur.
– Artıq mükafat sizə təqdim olunubmu?
– Hələ yox.
– Bəs Prezident sizi telefonla təbrik etdimi?
– Nə ad günündən qabaq, nə də sonra dövlət başçısı ilə danışığımız olmayıb. Sonuncu dəfə təxminən 4 ay öncə danışmışdıq. Amma bu məsələnin, təbii, mənim yubileyimə heç bir aidiyyəti yox idi. Əlavə də şərh verməyim…
– Bəs yaxın dostunuz Rusiya prezidenti Putin sizi necə təbrik elədi? Əminəm ki, telefonla danışmısınız…
– O öz yerində… Axırıncı görüşümüz sentyabrda olub. Mənə dedi ki, dostlar – yəni bizim yaxın 2-3 nəfərlik tələbə dostları qrupumuz – soruşur, professoru yubileyində necə təbrik edəcəksən, Rusiya prezidentisən, bir təntənəli təbrik gözləyirik səndən. Bunu Putin mənə danışır… Mən də dedim ki, bu heç yaxşı fikir deyil. Gülə-gülə soruşdu ki, niyə? Dedim, biz gənclik dostuyuq, deyəcəklər ki, prezident öz səlahiyyətindən istifadə edib dostuna mükafat verir. Bunun sözü, söhbəti… ehtiyac yoxdur… Dedi, dost olmağına, dostuq, amma sən Rusiyada illərdir elmlə məşğul olursan, nə qədər əsərlər yazmısan, dostlar istəyir, mən sənə əməkdar elm xadimi adı verim, nə var ki burada? Dedim, yox, mən tələbə dostumun imzası ilə dövlətin mükafatını qəbul eləmirəm. Putin dedi, hmm, sən, deyəsən, o biri dostlarımızdan müdrik adamsan. Onda gözlə, yeni prezident kim olacaqsa, mükafatı da onun imzası ilə alarsan.
– Professor, siz uzun illərdir Rusiya dövlət başçısı ilə dostsunuz. Dəfələrlə müsahibələrinizdə sizdən onunla Qarabağ məsələsini müzakirə edib-etmədiyinizi soruşmuşuq. Tovuz hadisələrindən cəmi bir neçə ay sonra savaş başlayacağını ehtimal edirdinizmi?
– Bəli. Savaşdan öncə sizə dəfələrlə müsahibələr vermişəm. Çox olub ki, bildiklərim haqda məcburən susmuşam. Çünki onları söyləməyin zamanı gəlməmişdi. Amma 20 ildir deyirdim ki, Qarabağ məsələsinin ədalətli çözümü Rusiya ilə Türkiyə arasında münasibətdən asılıdır. Deyirdimmi?
– Dəfələrlə…
– Oldumu? Oldu… 20 ildir deyirdimmi ki, Vladimir Putin hakimiyyətdə olduğu dönəmdə Rusiya aktiv hərbi əməliyyatlara qoşulmayacaq, neytral qalacaq? Deyirdim… oldu. Deyirdimmi ki, nə qədər Putin iqtidardadır, bu problemi həll eləməliyik, sonraya qalsa, çox çətin olacaq? Deyirdim…
Çünki Rusiya siyasi elitasını çox yaxşı tanıyıram. Eyni zamanda Putinin fikrini də çox yaxşı bilirəm. 20 il dediklərimi indi də təsdiq edirəm – nə qədər Putin hakimiyyətdədir, indi bizim Qarabağda olan ən böyük problemimiz olan sülhməramlılar məsələsini həll eləməliyik. Rusiyada hakimiyyət dəyişsə, bu, çox çətin olacaq. Nələrisə bilirəm ki, belə deyirəm.
Narahatlıq doğuran bir məqam da var. Bu gün Azərbaycanda Rusiyaya qarşı güclü təbliğat gedir. O sıradan Putinə qarşı… Bu, aydın məsələdir. Bu, siyasətdir. Demokratiyada tənqidlərə yer olmalıdır. Burada heç bir problem yoxdur. Rusiyanın məmurlarını da tənqid etmək olar. Elə yeri gələndə edilməlidirlər də… Putini də tənqid etmək olar. Bu da öz yerində… Amma bir məsələdə çox ehtiyatlı olmalıyıq – bütöv rus xalqını təhqir etmək olmaz. Bu, çox səhv addımdır. Bəzən bu, siyasətçilərin də dilindən səslənir.
Unutmaq olmaz ki, Rusiyada 2 milyondan çox azərbaycanlı yaşayır. Bilirsiniz, məmurları tənqid etməklə xalqı təhqir etmək arasında çox böyük fərq var. Bu, çox təhlükəli tendensiyadır. Gəlin fikirləşək görək, bu bizə nə verə bilər? Bu gün üçün ən böyük problemimiz Dağlıq Qarabağın sülhməramlıların nəzarətində olan əraziləridir. Açar yenə kimin əlindədir?
– Rusiyanın…
– İndi onları söyməkmi yaxşıdır, yoxsa diplomatiya ilə prosesi öz xeyrimizə çevirməkmi? Nə edək? Azərbaycanın taleyi belədir. Ölkəmizi götürüb başqa yerə köçürəsi deyilik ki?… Rus xalqını söyməklə nəyəsə nail olacağımızı düşünənlər, bir anlatsınlar görək, bununla biz nəyə nail ola bilərik? Bu qonşudur. Biz bu qonşu ilə münasibət saxlayıb, yavaş-yavaş güclənib onu da öz maraqlarımıza uyğun qonşuluq münasibətinə çəkməliyik.
44 gün savaşdıq, böyük qələbə qazandıq. Bu çox gözəl. Gerçəkdən çox böyük qələbədir. Mən çox fəxr edirəm. Xüsusən Şuşa alınanda çox fərəhləndim. Çox olmuşam Şuşada. Orta məktəbi Bərdədə oxumuşam deyə, Şuşaya tez-tez gedirdik. Əsas da yay aylarında. İdmanla məşğul idim, yayda Cıdır düzündə yarışlara gedirdim. Şuşanı çox yaxşı tanıyıram, çox xatirələrim var o şəhərdə.
44 günü hamımız ordumuzdan gələn xəbərlərlə yaşayırdıq, təbii. Ordumuz hara çatdı, neçə kənd alındı, hansı şəhər azad olundu… Gecə-gündüz gözümüz, qulağımız bu xəbərlərdə idi. Hər birinə sevindik sözsüz ki… Amma Şuşa xəbəri bir başqa xəbər idi. Mən çox çətin ağlayan adamam. Çox nadir hallarda gözümdən yaş gələr. Amma Şuşanın azad olunması xəbəri gələndə ağladım. Sevincdən, fərəhdən, qürurdan…
– Sözsüz ki, siz çox informasiyalı şəxssiniz. Belə çıxır, Azərbaycan Ordusunun Şuşaya gedib çıxacağını heç siz də bilməmisiz… Dediklərinizi belə qəbul edə bilərikmi?Xankəndiyə, Xocalıya yolumuzu bu cür aça bilərik
Lakin Şuşa bizim üçün tam başqadır. Biz, sözün əsl mənasında böyük qələbə qazanmışıq. İndi bir qədər də bizi bu qələbəyə aparan yol haqqında düşünməyimiz yaxşı olardı. Fikrimcə, 44 gündə Azərbaycanın qazandığı qələbə bir neçə faktorun birləşməsindən yaranıb. Ən əsas səbəb xalqın birliyi idi. Savaş başlayandan ta sonuna qədər o birlik qorundu.
İkinci, sıravi əsgərdən generala, Ali Baş Komandana kimi bütün orduda sarsılmaz ruh, qələbəyə böyük inam vardı. Bu iki faktor olsaydı belə, indi deyəcəyim üçüncü faktor olmasaydı, biz qələbə çala bilməzdik – dövlət başçısının iradəsi. Qərarı o verir. Tarixdə çox faktlar var ki, xalq da hazırdır, ordu da, sərkərdə qərar verə bilmir.
Biz sıravi insanlarıq, prosesə kənardan baxırıq. Bütün məsuliyyət qərarı verən şəxsin üzərindədir. Bu, son dərəcə çətin məsələdir. O, nəticəni dəqiq hesablamalıdır. Dövlətin, millətin gələcəyi, xalqın qarşısında olan məsuliyyət, hakimiyyəti saxlamağın mümkün olub-olmayacağı, ümumiyyətlə fiziki cəhətdən qalıb-qalmamaq…
Hər kəs belə bir məsuliyyəti boynuna götürə bilməz. Xalqın birliyi, ordunun yüksək döyüş ruhu prezident İlham Əliyevin iradə nümayiş etdirməsinə təkan verdi və o, məsuliyyəti boynuna götürdü. Bu, çox çətin bir məsələdir. Dördüncü, qardaş Türkiyənin bizə hər mənada böyük dəstəyi. Beşinci, Rusiyanın neytral olmağı. Qələbəmiz bu 5 faktorun birliyindən yarandı.
– Azərbaycanın apardığı və qələbə ilə yekunlaşdırdığı 44 günlük Vətən müharibəsini necə qiymətləndirirsiz? Bu məsələdə Rusiyanın mövqeyi, hətta Azərbaycandan yana olması sizin üçün təəccüblü olmadı ki? Bizi bir az sadəlöhvlükdə qınaya bilərsiz. Amma məsələ bundadır ki, müharibə başlayandan bitənə kimi Rusiyanın mövqeyi ilə bağlı Azərbaycan ictimaiyyətində birmənalı fikir olmadı.
Əksəriyyət iddia edirdi ki, Rusiya bu müharibəyə dözümlü yanaşmayacaq. Tezliklə müdaxilə edəcək və savaş dayanacaq. Bunu deyənlər o qədər də haqsız deyildilər. Ortada 2016-cı ilin aprel təcrübəsi var.
Üstəlik, Rusiya Sovet dönəmindən Qarabağ məsələsində daim Ermənistandan tərəf olub. Bəs indi nə dəyişdi, nə baş verdi ki, Rusiya bu müharibənin bu qədər uzanmasına və Azərbaycanın öz torpaqlarını işğaldan azad etməsinə səbir göstərdi?
– Bir daha xatırladıram: 20 ildir deyirdim ki, biz genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlara başlasaq, Rusiya neytral qalacaq. Elə də oldu. Rusiya deyəndə, sözsüz ki, söhbət onun başçısından gedir. İnanın mənə, o adam hakimiyyətə gələndən çalışırdı ki, problem savaşsız həll edilsin. Bu sözləri sizə tam məsuliyyətlə deyirəm. Özü də necə həll edilsin?..
Azərbaycanın işğal edilmiş və bütün dünya tərəfindən tanınmış tarixi əraziləri sülh yolu ilə geri qaytarılsın. 20 ildir o çalışırdı ki, məsələ danışıqlar yolu ilə çözülsün. Ancaq görəndə ki, bu, mümkün deyil, onda Rusiyanın neytral qalmaqdan başqa çıxış yolu qalmadı. Çünki Qarabağ bütün dünya tərəfindən Azərbaycanın ərazisi kimi qəbul edilir.
– Rusiyanın Ermənistan üzərində təsiri şəksizdir. Deyirsiniz ki, Ermənistanın Kreml qarşısında belə ipə-sapa yatmaması Qərbin təsiridir?
– Biz hər zaman məsələyə bir qədər sadəlövh yanaşırıq. Bizə elə gəlir, Kreml nə diktə edir, Ermənistan onu edir. Reallıqda isə qətiyyən belə deyil. Əslində məsələ belədir ki, hər iki ölkənin ortaq maraqları var. Ermənistan Rusiyanın cənubunda NATO ilə sərhəddə yerləşən və hərbi bazası olan ölkədir. Bu artıq Ermənistanın da Rusiya üçün önəm daşıdığını göstərir.
– “Ərköyünlükləri” də bununla bağlıdır, demək…
– Təbii. Qərbin təsirini heç bir zaman unutmamalıyıq. Bu öz yerində… Ermənistan bir çox məsələlərdə Qərbə arxalanır. Ancaq Rusiya ilə münasibətlər çoxlarının təsəvvür etdiyi kimi deyil. Rusiya da görürdü ki, başqa yol yoxdur, erməniləri yola gətirmək mümkün deyil, eyni zamanda Azərbaycan da boğaza yığılıb və biz artıq Şuşadayıq.
– İlham müəllim, Paşinyan personasının savaşda Rusiyanın məhz bu cür mövqe tutmasına nə qədər təsiri oldu?
– Yadınıza gəlir, o, hakimiyyətə gələndə, Bakıda hamı onu söyəndə, deyirdim ki, söyməyin, o, bizə lazım olacaq. Niyə? Çünki mən onun necə ağılsız siyasət yeritdiyini görürdüm. Nəticə ortadadır… Ermənilər çox arxayın idilər ki, Rusiya Azərbaycana öz torpaqlarını işğaldan azad etmək şansı verməyəcək. İnanmırdılar ki, Rusiya müdaxilə eləməyə. Amma olan oldu…
– 10 noyabr üçtərəfli razılaşmasından sonra da Rusiya, Putin qara rəngdə göstərilməyə başlandı Azərbaycanda. İlham Əliyevin siyasi rəqibləri ictimai rəyə belə bir tezis atdılar ki, Rusiya Qarabağı yenidən işğal etdi. Buna sıravi insanlar arasında da inananlar var. 1960 nəfərlik hərbi kontingentin sülhməramlı kimi Qarabağa gəlməsini necə qiymətləndirirsiniz? Rusiya gerçəkdən Qarabağı işğalmı edib? Onun belə bir planı, həvəsi, istəyi ola bilərmi?
– Şəxsən mən də hamı kimi öz vətənimdə hər hansı bir xarici ölkənin ordusunun yerləşməsini istəməzdim. İstənilən xarici dövlətin əsgərinin çəkməsinin Azərbaycan torpağında görünməyinə qarşıyam. Lakin biri var arzu, istək, biri də var reallıq…
– Bəs, Türkiyə?
– Türkiyə-Azərbaycan münasibətləri tam fərqlidir. Bunu Tovuz hadisələrindən sonra da demişdim. Hətta demişdim ki, Türkiyə gecikib, daha tez gəlməliydi. Mənə görə, “Bir millət-iki dövlət” modeli getdikcə köhnəlir. Biz bu mərhələni keçdik. İndi biz “Bir millət-bir dövlət” modelinə doğru getməliyik.
Tovuz hadisələrindən bu günə qədər Türkiyənin hər mənada Azərbaycana açıq dəstəyi sübut edir ki, artıq iki ölkənin münasibətlərinə yeni bir format lazımdır. Heç kimə elə gəlməsin ki, ermənilərlə münaqişə bitib.
Ermənilər çox hiyləgər millətdir. Onlar bizim ordumuzun onlara çəkdiyi dağı heç zaman unutmayacaqlar. Biz bunu hər an yadda saxlamalıyıq. Onlar bir az toparlanan kimi yenidən Azərbaycana qarşı hazırlıqlara başlayacaqlar.
İndi ermənilər daha yaxşı başa düşür ki, bizimlə təkbaşına bacarmaqları mümkün deyil. Ona görə çalışacaqlar Qarabağ məsələsində bir neçə xarici dövlətin dəstəyini qazansınlar. Bu dəfə faktiki onları sona qədər heç bir dövlət müdafiə etmədi. Ermənilər öz dərslərini aldılar. Azərbaycan isə Rusiyadan bundan artığını gözləməməlidir.
Rusiya münaqişənin bundan sonrakı mərhələsində ən yaxşı halda neytral qala bilər. Ən yaxşı halda… Ona görə də biz Türkiyə ilə münasibətləri sürətlə yaxınlaşdırıb “bir millət-iki dövlət” formatından “bir millət-bir dövlət” formatına keçməliyik. Rusiya ilə Belarus arasında da oxşar münasibətlər vardı.
Lukaşenko yaxın aylara qədər birlik prosesini uzadırdı. Ancaq son seçkidən sonra ölkə qarışanda başa düşdü ki, doğru qərar verməyib. Mənə elə gəlir, ən qısa zamanda Rusiya-Belarus birliyi yaranacaq. Biz də perspektiv planlarımızı Türkiyə ilə birlik modelinə uyğun qurmalıyıq.
– Bu birliyi hansı formada mümkün sayırsınız?
– Bütün istiqamətlər üzrə birlik yaratmalıyıq. Azərbaycan dövlətinin təhlükəsizliyinin qarantı Türkiyə ilə birlikdədir. Yavaş-yavaş bu, bizim düşüncəmizə oturuşmalıdır.
– Bu halda Rusiya Azərbaycana basqıları gücləndirməzmi?
– Bu məsələdə Rusiyanı bir məqam narahat edə bilər – Türkiyənin NATO üzvü olması. Bu öz yerində. Dediyim odur ki, heç bir çətinliyə, maneəyə baxmayaraq, biz Türkiyə ilə birlik modelini həm millətə, həm dünyaya bəyan etməliyik. 44 günlük savaşda o da ortaya çıxdı ki, Rusiyanın özündə də bir çox siyasətçilər bizim bir millət olduğumuzu bilmirdilər, heç ağıllarına da gəlmirdi ki, Türkiyə Azərbaycana belə dəstək verə bilər.
– Jirinovski illərdir deyir ki, türk cümhuriyyətləri Turan qurur…
– Burda Jirinovskini o qədər populyar ediblər ki… Rusiyada onu heç kim ciddiyə almır. Biz də almamalıyıq. Sülhməramlı qüvvələr məsələsinə bir də qayıtmaq istəyirəm. Bayaq dediyim kimi, mən heç bir ölkənin ordusunu Azərbaycanda görmək istəmirəm. Amma istək ayrıdır, reallıq ayrı. Reallıq budur ki, bizim ölkəmizdə sülhməramlılar var. İndi siz mənə deyin, bütün savaş dönəmində, ABŞ-dan tutmuş ta bölgədə marağı olan kiçik bir dövlətə, hətta BMT-yə qədər hansı ölkə, qurum Qarabağda sülhməramlı qüvvələr yerləşdirmək üçün real təklif verdilər?
– BMT Finlandiyaya təklif elədi, onlar da imtina etdilər.
– Finlandiyada heç ordu yoxdur, sadəcə, polis var. Bir yığma komanda haqqında səthi bir söhbət getdi, orda da səngidi. Yəni Qərb faktiki olaraq yaxasını kənara çəkdi. Belə bir məqamda boşluğu kim dolduracaqdı? Təbii, Rusiya.
İndi biz bu sülhməramlı faktı ilə qarşı-qarşıyayıq. Gərək köhnə kişilər kimi papağımızı qoyaq qabağımıza, düşünək ki, biz bu qoşunların vaxtından qabaq, ya da lap elə vaxtları tamam olan kimi – dörd il yarımdan sonra Azərbaycandan getməsi üçün nə etməliyik?
Gəlin fikirləşək, sülhməramlılar nə zaman burdan gedər? Biz onlarla yaxşı münasibət saxlasaq, yoxsa onları qıcıqlandırıb bütün rus xalqını düşmən elan etsək? İkinci variantı seçsək, onlar bir bəhanə tapıb 5 illik müddəti bir də uzadacaqlar. Bu, bizə lazımdır?
– Sizcə, indi bizim Xankəndiyə, Xocalıya, bütünlükdə işğal altında olan ərazilərə yolumuz tamam bağlanıb?
– O yerlərə yolumuzun açılması üçün sülhməramlılar Qarabağdan getməlidir. Biz də bütün gücümüzlə, ən əsası da ağılla buna çalışmalıyıq. Kommunikasiyaların açılması üçün bir proses başlayır. Biz üzərimizə nə düşürsə, hamısını etməliyik. Rusiyaya da, dünyaya da göstərməliyik ki, Azərbaycan heç bir öhdəlikdən yayınmır, nəyi razılaşdırıbsa, əməl edir. Belə olsa, biz dörd il yarım sonra Rusiyaya deyə bilərik ki, öhdəliklərimizi yerinə yetirdik, xahiş edirik, siz də artıq sülhməramlı missiyanızı başa vurasınız.
– Çətin prosesdir… Həm də sənəddə yazılıb ki, tərəflərdən biri istəsə, Rusiya missiyanın müddətini daha 5 il artıra bilər.
– Düşünək ki, sülhməramlılar gəlməyəydi. Nə olacaqdı?
– Ordumuz irəliləyəcəkdi.
– Sonra? Hara qədər? Yadınıza gəlirmi, savaşın gedişində Paşinyan Azərbaycan Ordusunun sürətli irəliləyişini görüb müsahibələrində daha çox nəyi vurğulayırdı? Bütün dünyaya car çəkirdi ki, Azərbaycanla Türkiyə birləşib erməniləri qırır, ermənilər 1915-ci ildən sonra ikinci türk soyqırımı yaşayır. Hələ onda biz heç Şuşanı işğaldan azad etməmişdik.
Amma ermənilər dünya birliyini bu yalanlara inandırmağa çalışırdı. Biz irəliləsəydik, inanın ki, dünya erməniləri eşidəcəkdi. Bəyanatlar, sanksiyalar… Qərb birləşib erməniləri təzədən Qarabağa yerləşdirəcəkdi. Təsəvvür edin, biz də orda, ermənilər də. Bizim sülhməramlısız yaşamağımız, keçinməyimiz mümkün ola bilərdi? Təbii, yox.
Qərb yığma bir sülh missiyası gətirəcəkdi Qarabağa. Nələr olacaqdı, bunu proqnozlaşdırmaq çətindir.
Şərqi Avropada o sülh missiyasının nələr etdiyini dünya da görüb, biz də… Torpaqların işğaldan azad edilməsi uzunmüddətli bir prosesdir. Biz bir mərhələni başa vurduq. Özü də uğurla başa vurduq. İgid oğullarımızın sayəsində nə qədər ərazimizi işğaldan azad etdik. Allah şəhidlərimizə rəhmət eləsin, qazilərimizə can sağlığı versin. Biz növbəti mərhələdə bundan daha hazırlıqlı olmalıyıq.
– Savaşda Türkiyənin Azərbaycana dəstəyini xüsusi vurğuladınız. Türkiyə-Rusiya münasibətlərini necə qiymətləndirirsiniz? Bəs, hansısa müstəvidə Türkiyə-Azərbaycan-Rusiya birliyi qurula bilərmi ki, onun sayəsində Qafqazda Rusiya üçün Ermənistanın önəmi azalsın, Azərbaycanın önəmi artsın?
– Türkiyə-Rusiya münasibətləri hər iki ölkənin liderlərinin sayəsində bugünkü mərhələyə gəlib. Vladimir Putinlə Rəcəb Tayyib Ərdoğan çox az zaman fərqi ilə hakimiyyətə gəliblər.
O zaman Sovetlər Birliyinin soyuq münasibətlərinin buzu tam əriməmişdi. Ancaq hər iki lider dərk edirdi ki, bu iki böyük dövlət regionda bir şəkildə işbirliyi qurmalıdırlar. Artıq yollar açıq idi. Millətlər yaxınlaşırdı, ticarət qurulurdu, turizm genişlənirdi, Türkiyə şirkətləri Rusiyanın tikinti sektorunda yer almağa başlamışdı.
Elə bir vəziyyət yaranmışdı ki, dövlətlərarası münasibətlər millətlərarası münasibətlərdən geridə qalmışdı. Xalqların çox rahat anlaşdığını, işbirliyi qurduğunu görəndən sonra hər iki lider diplomatik münasibətlərin də bu müstəviyə qaldırılması qərarını verdi və bu, çox müsbət addım idi.
Bir dəfə biz Putinlə Türkiyə-Rusiya münasibətlərini müzakirə edəndə dedim ki, xəbərin varmı, nə qədər rus qızı türklərlə ailə qurub? Bu sözlərim onun üçün yenilik oldu. Həmin vaxt Türkiyə Ədliyyə Nazirliyi hesabat yaymışdı, artıq 20 mindən çox ortaq nikah vardı. Hələ bu rəsmi nikahlar idi. Qeyri-rəsmi nikahlar bəlkə də 2 dəfə çox idi…
Dedi ki, prezident Ərdoğanla danışıqlarda bu faktdan istifadə edəcəm. Bilirsinizmi, bu yaxınlaşma hər iki ölkə üçün əlverişlidir. Türkiyə rus turistlərdən milyardlar qazanır, Rusiya Türkiyə kənd təsərrüfatı məhsulları, tekstili, tikinti sektoru üçün böyük bazardır.
– Başlanğıcda Rusiyanın siyasi elitasının bu yaxınlaşmaya münasibəti necə idi?
– Rusların tarixi şüuru güclüdür. Tarixdə də görün neçə türk-rus savaşı olub?.. Çoxunda da ruslar qalib gəlib. Millətçi siyasətçilərin alt şüurunda bu savaşların izi qalıb. Ona görə də birdən-birə çox isti münasibətlərin yaranacağını gözləmək yersiz idi. Buna baxmayaraq, Putin hakimiyyətə gəlişinin ikinci ilində Ankaraya səfər etdi. Tarixi səfər idi.
Bilirsiniz, buna qədər Rusiya tarixində heç bir rəhbərin, Sovetlər Birliyi dönəmi də daxil Türkiyəyə rəsmi səfəri olmamışdı. Bu iki ölkənin yeni tarixi o gündən başladı. Həmin səfərə qədər mən Türkiyə Böyük Millət Məclisinin Rusiya Federasiyası ilə Parlamentlərarası Dostluq Qrupunun Moskvaya səfərini təşkil etmişdim.
Dövlət Dumasında önəmli görüşlər oldu. Az sonra Rusiya Dövlət Duması üzvlərini Ankaraya apardım. Rəsmi səfər idi. Çox yüksək səviyyədə görüşlər oldu. Çox səmimi, çox isti…
– İki ölkənin qarşılıqlı münasibətlərində Azərbaycan faktoru önəmlidir. Masada Azərbaycan olanda Türkiyə də arxayın olur, Rusiya da. Professor, bu fikrimizi bölüşürsünüz?
– Azərbaycan bu iki böyük dövlət arasında sağlam bir körpüdür. Elə o dönəmdə anladım ki, Qarabağ məsələsini biz yalnız bu iki dövlətin yaxınlaşması sayəsində çözə bilərik. Ondan sonra da bu münasibətlərin yaxınlaşması üçün çox çalışdım. Detallara varmaq istəmirəm, amma bugünkü tariximiz göstərdi ki, yanılmamışam.
Bütün hallarda mən bu münasibətlərdə liderlərin rolunu bir daha önə çəkmək istəyirəm. Nə “uçaq krizində”, nə Rusiyanın Türkiyədəki böyükelçisinin öldürülməsində onlar provokasiyaların genişlənib iki ölkənin kövrək münasibətlərini pozmasına imkan vermədilər.
Putinin bu məsələlərdə təmkini, səbri çox önəmli idi. Təsəvvür edin, onda Rusiya necə qaynayırdıE Artıq bu da sirr deyil ki, FETÖ Türkiyədə dövlət çevrilişi etmək istəyəndə Rusiya Ərdoğana dəstək verdi. İki ölkə münasibətlərin təməlini o qədər sağlam qurub ki, Yaxın Şərqdə üz-üzə dayananda belə, bu, dövlətlərin əsas strateji xəttinə ziyan vura bilmir.
Bu münasibətlər belə dərinə getməsəydi, NATO dövləti olan Türkiyə Rusiyadan S-400 kimi bir silahı ala bilərdi? Bəlkə də bu gün iki ölkənin münasibətlərində elə dərin məqamlar var, biz onu bilmirik. Bildiyimiz odur ki, bugünkü münasibətlər həm iki ölkənin, həm də Azərbaycanın maraqlarına cavab verir.
"O sarayda bomjlar yaşayırdı, restavrasiya elədilər, oldu prezident iqamətgahı..."
- Aleksey Navalnının Vladimir Putin və Rusiya siyasi elitası haqda hazırladığı film barədə fikirlərinizi almaq istərdik. O filmdə Sizin də adınız keçir. Filmin internet üzərindən yayımından və Navalnının saxlanmasından sonra Rusiyanın ayrı-ayrı şəhərlərində etiraz aksiyaları başlayıb. Rusiya və V.Putin üçün bu etirazların hansısa qorxulu perspektivini görürsünüzmü? Hazırda Rusiyada nə baş verir?
- Əslində, heç nə… Navalnı məni filmdə o qəsrin tikintisinin maliyyə bosslarından biri kimi təqdim edir. Burada heç bir sirr yoxdur ki, Putin hakimiyyətə gələnə qədər də, ondan sonra da tələbə yoldaşı kimi bizim yaxın münasibətlərimiz olub. Prezidentlər də bizim kimi insanlardır. Elə iş-ev həyatı sürmürlər ki… Onların da dostlarla dərdləşməyə, dincəlməyə, fikir bölüşməyə ehtiyacları olur. Bizim dostluğumuz heç zaman qırılmayıb. Gənclik dövründən bir-birimizin qonağı olmuşuq…
Putin prezident seçiləndən sonra da… Bilirsinizmi, bunları niyə danışıram? Biləsiniz ki, əgər onun Gəlincikdə qəsri olsaydı, mən onu bilərdim. O qəsrin Putinə bağlılığı yoxdur. Prezidentin iqamətgahlarını sizə sayım… Moskvada – Rublyovkada prezident iqamətgahı, Soçidə “Boçarov ruçey” iqamətgahı, Peterburqda Şimal İqamətgahı – Konstantin Sarayında yerləşir, bir də Krımdakı rəsmi iqamətgah. Hər birində dəfələrlə qonaq olmuşam. Bu iqamətgahlar hamısı dövlətindir, Rusiya prezidenti üçündür. Putindən qabaq kim prezident idisə, o yaşayırdı, ondan sonra kim prezident olacaqsa, o yaşayacaq.
- Yəqin çox dəbdəbəlidir…
- Qətiyyən… Sadə, rahat.. Bir dənə artıq element tapmazsınız. Dövlət necə təhvil veribsə, elə. Bir məqam var ki, Putin prezident seçiləndən sonra o iqamətgahlarda idman zalı qurulmasını istəyib. Soçidəki iqamətgah bilirsiniz haçandan qalıb? Xruşov dönəmindən. Orada dənizə düşmək üçün ya gərək nə qədər yolu piyada gedəsən, ya da bir köhnə dəmir lift var, minəndə danqıltısı aləmi götürür, onunla düşəsən. Nə var, onu deyirəm sizə… Piterdəki Konstantin Sarayı 150 illik binadır. O qədər bərbad, baxımsız bina idi ki… İçərisində bomjlar yaşayırdı. Restavrasiya elədilər, oldu prezident iqamətgahı. İqamətgahlardan ən yenisi Krımdadır. Qorbaçov dönəmində tikilib. Yəni bu binalar hamısı Prezidentin İşlər İdarəsinin balansında olan binalardır. Əgər Gəlincikdəki saray Putinin olsaydı, mən bu barədə bilərdim.
“Rusiya qanunlarına görə, pandemiya dönəmində heç bir sahibkar işçi ixtisar edə, maaşları dayandıra bilməz. İşçilərimizin sayı 20 mindir. Aylıq zərərimiz 20 milyon dollar idi. Təsəvvür edin ki, biz 4 ay işləməyə-işləməyə 80 milyon dollar əmək haqqı verdik. İndi yavaş-yavaş müəssisələr açılır, amma həmin gəlir yoxdur”
- Bəs niyə sahibi tapılmır?
- Rusiyada zənginlərin, milyarderlərin çoxunun Soçidə və Gəlincikdə villaları, sarayları var. Şübhəsiz, Gəlincik sarayı da onlardan birinindir. Bir məqamı da deyim. Rusiya qanunvericiliyinə görə, prezidentin səlahiyyətləri bitəndən sonra iqamətgahların biri onun və ailəsinin şəxsi istifadəsinə verilir. Yəni prezident orada yaşaya bilər. Məntiqlə düşünək, Gəlincikdə saray Putinin nəyinə gərəkdir?
- Professor, Azərbaycanda belə bir təsəvvür var ki, Navalnı əsl demokratdır, liberaldır. Əslində isə o, gündəmə dəfələrlə qatı milliyətçi çıxışları, şovinist düşüncə tərzi, hətta irqçi baxışları ilə gəlib. Kimdir sizə görə Navalnı? Necə olur ki, o, on minlərlə insanı küçəyə çıxara bilir?
- Siyasətçi olsaydı, partiyası, təşkilatı olardı. Ona görə həm Rusiyada, həm də dünyada onu bloger kimi tanıyırlar. Bizdə bloger yoxdurmu? O da Rusiyanın blogeridir. Bütün dünyada korrupsiyaya qarşı mübarizə apardığını deyən blogerlər var. Bu, əslində, yaxşı niyyətdir. O zaman pis niyyətə çevrilir ki, o blogerlərdən xarici qüvvələr istifadə edir.
Bilirsinizmi, ən təəccüblü nədir? Putinlə Navalnını bəziləri bir tərəziyə qoyurlar. Bu, o qədər qeyri-ciddi yanaşmadır ki, heç müzakirəyə də gəlmir. Mitinqlərə gəlincə, onların genişlənəcəyini düşünmürəm. Navalnı isə ola bilər, azadlığa çıxsın. Hər halda qərarı məhkəmə verəcək. Bu gün ABŞ-dan Hindistana, Avropadan Afrikaya qədər bir çox ölkələrdə milyonlarla insan mitinqlərə çıxır. Rusiyada da həmçinin. Mitinqlərdə hər etirazçının öz səbəbi var.
- Bir qədər də elmi fəaliyyətiniz haqqında danışa bilərikmi? Son əsəriniz dinlərin cinayət və cəza məsələsinə baxışı haqqındadır. Gəldiyiniz qənaət nədir? Dinlərin hansında humanizm prinsipləri daha üstündür?
- Öncə onu deyim ki, əsərin ruscadan ana dilimizə tərcüməsi davam edir. Bundan başqa, Britaniyada, Türkiyədə, Almaniyada da tərcümə edilir. Tövratda da, İncildə də, müqəddəs kitabımız Qurani-Kərimdə də cinayət, cəza fərqli yorumlanır. Baxmayaraq ki, onların hər biri səmavi dinlər sayılır. Tövrat sanki bir millətin mübarizə ensiklopediyasıdır.
Məsələn, Allahın Tövratda Musaya filan qövmü qır, bir dənə başıpapaqlı saxlama əmri var. Konkret soruşduğunuz məqama iudaizmin münasibəti çox açıqdır – qana-qan, dişə-diş. Xristianlıq tamam fərqlidir. Bibliya deyir, dözümlü ol, mərhəmət göstər, sənə zülm edən qarşısında xoşgörü göstər. Yəni Allah kəlamı Tövrat və İncildə 180 dərəcə fərqlidir. Bir üzünə vurdularsa, o birini çevir – prinsip budur. Humanizm xristianlıqda daha qabarıqdır.
Qurani-Kərim isə tam fərqlidir. Sanki ona qədərki səmavi dinlərdə Allah insanı sınayır, İslama hazırlayır. Tövratda deyir, vur, yıx, 700 il sonra İsa Məsihlə İncili göndərir, orada deyir, döz, 600 il sonra Məhəmməd Peyğəmbər vasitəsilə insanlara deyir ki, ədalətli ol, haqq yemə, haqqını yedirtmə. Maraqlıdır ki, Qurani-Kərimdə həm Musa peyğəmbər, həm İsa Məsih haqqında söz açılır, Tövratla İncilin səmavi kitablar olduğu deyilir. Cinayət və cəza məsələsini ümumiləşdirsək, cinayət baş verəndə iudaizm ən ağır cəzanı, Xristianlıq Allaha həvalə etməyi, İslam isə ədalətli cəzanı tələb edir.
Sanki insanlığın təkamülündə Allah insanların özünə də göstərir ki, ağır cəza olanda dünya qan gölündə boğulur, cinayətə qarşı böyük mərhəmət olanda da nəticə dəyişmir. Çarə cinayətə ədalətli cəza verilməsindədir – insan yalnız bu halda islah ola, nəfsini tərbiyə edə bilər. Ümumiləşdirsək, gəldiyim qənaət budur. Dinlər eyni zamanda insanlığın tarixidir, insanın psixotip kimi açılmasının vacıb elementlərindəndir. Ümid edirəm, təhlilimiz insanlığa faydalı olacaq.
- Professor, dünya çox ağır dönəmdən keçir. COVID-19 bəlası sözün əsl mənasında həyatı iflic edib. Böyük işlər böyük planlar, uzaq hədəfli strategiya tələb edir. İş adamı olaraq COVID-19 Sizin həyatınızı, planlarınızı necə dəyişib? 2021-ci il haqqında proqnozlarınız nədir? 2020-ni təkrar yaşamalı olacağıq?
- Vaksinin tapılmasına hər birimiz sevindik. Mən Avropada da, Rusiyada da vaksinin tapılması üçün çalışan alimlərlə görüşmüşəm. Heç kim bu xəstəliyin, hətta 2-3 ay sonrakı dönəmi ilə bağlı dəqiq proqnoz verə bilməyəcəyini deyir. Bir məsələdə ortaq fikir var ki, hər kəs koronavirusa yoluxmalıdır. Ya təbii yolla yoluxub müalicə almalıdır, ya da vaksinlə zərərsiz dozanı qəbul etməlidir. Tanınmış alimlərin mənə dedikləri budur.
Ona görə xəstəliyi keçirənlər belə vaksin vurdurmalıdırlar. Vaksin də getdikcə təkmilləşdirilir. İnanaq ki, elm bu məsələdə insanın köməyinə gələcək. Biznesə gəlincə, təbii ki, hər şey alt-üstdür. Bizim Moskvadakı biznesimiz əhali ilə birbaşa bağlıdır. Aydındır ki, karantin rejimi olanda biznes heç zaman olmadığı qədər geriləyəcək. Nə qədər ki qadağalar var, ciddi dəyişiklik gözlənmir. Bir neçə ay Moskvada heç bir obyektimiz işləmədi.
Ümumiyyətlə… Rusiya qanunlarına görə, pandemiya dönəmində heç bir sahibkar işçi ixtisar edə, maaşları dayandıra bilməz. İşçilərimizin sayı 20 mindir. Aylıq zərərimiz 20 milyon dollar idi. Təsəvvür edin ki, biz 4 ay işləməyə-işləməyə 80 milyon dollar əmək haqqı verdik. İndi yavaş-yavaş müəssisələr açılır, amma həmin gəlir yoxdur. İş dünyasında itkilərin yerini doldurması mümkün deyil.
Bütün ölkələr üçün… 2021-ci il də yeni başlayıb. Hər şey yenə elmin gücündən asılı olacaq. Əgər elm dünyanı COVID-19 bəlasından xilas edə bilsə, dünya köhnə axarına nisbətən qayıdacaq. Nisbətən… Köhnə dünya qaldı keçmişdə. Dünya sözün bütün mənalarında yeni düzənə qədəm qoyur.
P.S. Professor İlham Rəhimov ona ünvanladığımız suallardan yalnız birinə cavab vermədi – xeyriyyəçilik haqda olan suala. Bu məsələdə də bizə son əsərindən örnək gətirib İslamın “sağ əlin verdiyini sol əl bilməz” prinsipinə üstünlük verdiyini bildirdi. Yaxın çevrəsindən isə öyrəndik ki, bu məsələ ilə professorun ailə üzvləri daha çox məşğul olur.
İndiyə qədər maddi imkanı aşağı olan yüzlərlə ürək qüsuru olan uşağın Azərbaycanda və xarici ölkələrdə əməliyyat olunmasını maliyyələşdiriblər. Dünyanın müxtəlif ölkələrinin ali təhsil ocaqlarında oxuyan onlarla tələbələrin təhsil haqlarını ödəyiblər. Bundan əlavə, hər ay sosial durumu aşağı olan xeyli insana maddi dəstək olublar.
Tovuz döyüşlərindən bu yana onların xeyriyyəçilik işi, belə demək mümkünsə, tam sürətlə davam edir. Siyahılarında şəhid ailələri də, 18 yaşına çatana qədər himayəyə götürülən şəhid övladları da, qazilər də var. Orduya dəstək də öz yerində. Bizə də bu məqamda “Allah bütün verən əllərdən kəsməsin” demək düşər./Musavat.com