Düşünün, adi parçaya bürünmüş, üst-başı kirli, saçı saqqalına qarışmış Sokratın, Aristotelin, Platonun küçələrini gəzdiyi ölkədəsiniz. Bu kişilər dayanmadan, durmadan əxlaq məsələlərini müzakirə edirlər və həqiqətən də özlərindən əvvəlki əxlaq qaydalarına baxanda, daha tərəqqipərvərdirlər. 

Bu kişilərin və stoaçıların qadın-kişi münasibətlərinə bəzi yanaşmaları tarixin sonrakı mərhələsində həm qadından, həm də kişidən bir-birinə cinsi sədaqət tələb edən xristian əxlaqının formalaşmasına ciddi təsir edəcəkdi. Bu filosofların ölkəsində onların müasirləri olan çinlilər kimi cariyə sistemi yoxdur, ailə eynilə bizimki kimi monoqamdır.

Burada evlilik, qadın üçün – məhdudiyyətlər, qanun-qayda, ənənələrə əsaslanan cəzalarla nəzarət altına alınmaq, kişi üçünsə yalnız ona qanuni varisləri verəcək birini müəyyən etmək deməkdir.

Antik dövlət adamı və natiq Demosfen, ona aid olduğu güman edilən “Neeraya Qarşı” adlı müdafiə mətninin sonundakı çox məşhur aforizmində deyirdi: “biz, həzz üçün fahişələrə, gündəlik baxımımız üçün məşuqələrə, qanuni soyumuz və yuvamızın sadiq qarovulçusu üçün də arvadlara sahibik”. Lacey də “Klassik Yunanıstanda Ailə” əsərində belə bir sıralama təqdim edir: “Bir fahişə ancaq həzz verə bilər, sevgili gündəlik həyatla bağlı zövqlər. Ancaq əsas statusa bağlı olan bəlli funksiyanı, yəni qanuni uşaqları vermək və ailə qurumunu davam etdirmək funksiyasını yalnız qanuni arvad yerinə yetirə bilər”.

“Neeraya Qarşı” mətnində rastlaşdığımız ifadədən, eləcə də “Klassik Yunanıstanda Ailə” əsərindəki sıralamadan aşkar şəkildə görünür ki, bu sistem, bir tərəfdən qanuni arvad prinsipini önə sürür, o bir tərəfdən də həzz mənbəyini birmənalı olaraq ər-arvad münasibətlərindən kənar bir yerə yerləşdirir. Bu sistemdə evlilik, cinsi əlaqəylə ancaq artım funksiyası üçün qarşılaşır və kişilər üçün cinsi əlaqədəki həzz məsələsi ilə evlilikdən kənarda maraqlanır. Dolayısıyla, ərə qanuni və xoşbəxt bir nəsil verməkdən başqa, cinsi əlaqələrin evlilik həyatında problem yaratmasına heç bir əsas yoxdur.

Fəqət qadınlar arvad olaraq, hüquqi və içtimai statuslarına bağlıdırlar, bütün cinsi münasibətləri evlilik əlaqəsi daxilində baş verməli və tək partnyorları ərləri olmalıdır. Qadınlar ərlərinin iqtidarı altındadırlar, ona varis və vətəndaş olacaq uşaqlar verməyə borcludurlar. Qadın zina edərsə, içtimai ibadətlərdə iştirak haqqını itrir. Demosfenin dediyi kimi: “Qanun, qadınların namuslu (sophronien) qala biləcək, əsla qəbahət etməyəcək, yuvanın sadiq qarovulçusu olacaq qədər güclü qorxu duymalarını istəyir”. Bu vəzifələrini yerinə yetirmədikləri təqdirdə onlara həm ərlərini itirəcəkləri, həm də şəhər-dövlətin ibadətlərindən kənarlaşdırılacaqları haqda xəbərdarlıq edir. Yəni zinakar qadını həm icma, həm də əri tərəfindən cəza gözləyir.

Fəqət kişilərin yalnız qanuni arvadları ilə cinsi əlaqədə olmaq kimi bir məcburiyyətləri yoxdur. Kişi başqa bir qadınla əlaqədə olarsa, burada kişinin günahı qadına deyil, onun ərinə, yaxud atasına yönəlir. Yəni belə vəziyyətdə problem cinsi əlaqəyə girən qadınla kişi arasında yaranmır, cinsi əlaqəyə girən kişi ilə, qadının əri yaxud atası arasında, daha dəqiq desək, qadının sahibi arasında yaranır. Çünki qadın onların iqtidarı altındadır, kölədən bir pillə yuxarıdadır.

Zina yalnız qadın tərəfindən edilərsə, evlilik münasibəti sona çatır. Bir əlaqənin günah olmasını müəyyən edən amil qadının evli olmasıdır, kişinin deyil. Çünki qadın ərinə aiddir, kişi isə özünə. Evlilik heç bir halda cinsi həzz məsələsində problem predmeti deyil. Evliliyi təhdid edən, kişinin orada-burada alacağı həzz yox, evdə işğal edilən yer və birinci olmaq məsələsində arvad və digər qadınlar arasında baş verə biləcək rəqabətdir. “Sadiq ər”, evlilikdə bir başqa qadından alınacaq həzzdən imtina edən deyil, arvadına evliliyin verdiyi üstünlükləri axıra qədər verəndir. Qadına bəxş olunan əsas sədaqət, bir də kişinin evlilikdənkənar uşağa sahib olmamasıdır.

Bəs qadın qanuni uşaq dünyaya gətirməkdən başqa, daha nəyə lazımdır?

Ümumiyyətlə, istər Aristotel, istər Platon, istərsə də Ksenefon qadın və ailə məsələsinə həmişə iqtisadiyyatla bağlı mövzu üzərindən aydınlıq gətirib. Bu da evliliyin xarakterinə uyğundur, çünki evlilik təməldən mülkiyyətin birləşməsi üçün qurulan ittifaqdır.
Ksenefon “İqtisadiyyat haqqında” əsərində belə yazır: “Bir adamın evi sahib ola bildiyi hər şeydir”.

Mülk sahibinin bütün şəxsi və içtimai üstünlükləri, “iqtisad” sənətinin əsas göstəricisi olan bir məsələdə toplanır – mülkü idarə etməkdə. Sokrat, “Xatirələr”də (Ksenefon “Xatirələr”) həmsöhbətinə də belə deyir: “Yaxşı eşikağasına diqqət elə, çünki şəxsi işlərin görülməsi içtimai işlərin görülməsindən ancaq həcminə görə fərqlidir, qalanı bir-birinə bənzəyir; içtimai işləri idarə edənlər, şəxsi işlərin idarəedicilərinin istifadə etdiklərindən fərqli adamlar istifadə etməzlər, adam işlətməyi bilənlər, şəxsi işlərini də, içtimai işləri də yaxşı idarə edərlər”.

Qadın, evin sahibəsi qismində mülkün idarə olunması üçün təməl şəxsiyyətdir. Sokrat, Kritobula, “arvadına həvalə etdiyin işlərdən daha əhəmiyyətli işlər həvalə etdiyin başqa biri varmı? Mən ailə üçün yaxşı şərik olan bir qadının, şəriklik maraqları baxımından kişi qədər əhəmiyyət daşıdığı fikrindəyəm… Bütün işlər yaxşı görülərsə, ailə zənginləşər, pis görülərsə, məhvə üz tutar”, deyir.

İstər əxlaq fəlsəfəçilərinin yanaşmasından, istərsə də sistemdən görünür ki, qadının demoqrafik artım xidmətindən sonra ikinci vacib funksiyası, kişinin əmlakını idarə etmək, onu qorumaqdır. Sokratın dili ilə desək, “eşikağalığıdır”.

Çünki qədim yunanlarda evliliyi zəruri edən digər ciddi amil də sığınacaq anlayışı idi. “İnsana bir sığınacaq lazımdır. Soy – ailəyə zaman anlayışını, sığınmaq isə məkan anlayışını verməkdədir… Sığınacaq eyni zamanda qazancın toplandığı, yığıldığı, gizlədildiyi yerdir. Kişi çöldən bir şey gətirməli, qadın evdə onu qorumalıdır. Sonra ailə – sığınacaq həm də insan yaşlananda uşaqlarından dəstək alması, onlardan qayğı görməsi üçün lazımdır.

Bəs bu sistemdə qadının mükafatı – təskinliyi nə olmalıdır?

Bu sistemdə kişilərin qadınlarını başqasıyla dəyişməməsi qətiyyən müzakirə olunmur. Ailənin əsas dayağı olan qadının digər qadınlardan fərqi, bəlkə də üstünlüyü dəqiqliklə göstərilir. Qadınlar, xüsusilə, yaşlananda, gözəlliyini gəncliyini itirəndə Foucaulta qəribə gəlsə də, bizə qəribə gəlməyəcək bir mükafatla mükafatlandırılırdı.
Onun mükafatı ailəni idarə etmək idi. Bizdəki kimi, hər kəsi izləyəcək, nəzarət edəcək. İşomax arvadına “ən böyük həzzi dadacağın an, məndən daha yaxşı olduğunu göstərərək məni xidmətçin vəziyyətinə gətirəcəyin, yaşın irəlilədikcə evdə daha az hörmət görəcəyindən nəinki qorxmaq, əksinə, ərin tərəfindən bir şərik, uşaqların tərəfindən bir ev xanımı olaraq daha çox hörmət görüb evdə daha çox şərəfləndiriləcəyindən əmin olacağın andır”, – deyirdi. (Burada kiçik bir replika edim, bizim anaların da ən böyük həzz daddığı an, övladlarının şəxsi işinə müdaxilə etdikləri andır.)

Burada kişinin sədaqəti arvadın digər qadınlardan üstünlüyünü zədələməməkdir. Kişinin sədaqəti daha çox evdə qadına verdiyi sərbəstlik, uşaqları idarəetmə haqqı ilə bağlıdır.

Hətta Aristotel “Evdem Əxlaqı”nda yazır ki, bir heykəli seyr edərkən, ya da bir musiqini dinləyərkən eşqlə məşğul olmaq həvəsini, zövqünü itirəcək səviyyədə özündən keçən kişi, ya da başdan çıxaran qadınların toruna düşənlər ölçüsüzlükdə günahlanmazlar. “Böyük Əxlaq” əsərində isə o, qeyd edir: “Şübhəsiz, qadın kişinin köməkçisidir və hər zaman belə qalacaq.”

Foucault da haqlı olaraq Aristotelin bu kimi yanaşmaları haqqında “bunun kişilər tərəfindən və kişilər üçün yaradılmış bir kişi əxlaqı olduğunu hər zaman xatırlamalıyıq”, – yazır.

Platona görə evli bir kişinin cinsi məsələlərdə özünü məhdudlaşdırmasının səbəbi arvadı ilə olan münasibəti deyil. Yəni bir kişi yaxşı bir mövqeyə sahib olmaq üçün, bolluğa çatmaq üçün, cəmiyyətdə güvən qazanmaq üçün bir evi idarə etmək məcburiyyətindədir.

Qədim yunanların bu əxlaq düşüncəsi, kişilərə daha çox haqlarını, güclərini, nüfuzlarını və azadlıqlarını tətbiq edəcək üfüqlər açırdı. Onların qanunları qadına yalnız məşuqəlik statusunda azadlıq verirdi. Əks təqdirdə qadınlar, çox ciddi qadağalara tabe olmaq məcburiyyətində qalırdılar.

Nəhayət, qısaca yunanlarla ailə-cinsi münasibətlərdəki fərqli tərəflərimizə gələk.

Əvvəla, qədim yunanların bizdən əsas fərqləri o idi ki, hələ 2500 il əvvəl onların kişiləri evlənərkən arvad seçmək məsələsində daha sərbəst idilər. Sözü gedən mətndə Nikomax arvadına belə deyir: “Səninlə niyə evləndim və ailən səni mənə niyə verdi? Çünki mən, öz adıma, ailən də sənin adına…” Mətndən göründüyü kimi kişi öz adından çıxış edir, ailəsi onun adından çıxış etmir. Bizdə isə bu istisna az-az hallarda pozulur. Seçim edərkən kişinin də adından ailəsi danışır.

İkincisi, qədim yunan ailəsində makiyaj ciddi tənqid olunurdu, aldatmağa cəhd və ədalətsizlik kimi qiymətləndirilirdi.
Ən əsas fərqimiz isə başqa və daha geniş yazı mövzusu olduğu üçün burda geniş yer vermədiyim homoseksuallıqdır. Kitabın ümumi mənzərəsindən və Platonun həm öz dilindən, həm də Sokratın dilindən yazdığı əsərlərdə də aydın şəkildə görünür ki, bizdən fərqli olaraq, qədim yunan kişilərinin birinci cinsi zövq mənbəyi öz həmcinsləri idi. Bizdən fərqli olaraq deyirəm, çünki cüzi istisnaları saymasaq, bizim yazılı mənbələrdə və yenə son iyirmi ili nəzərə almasaq, həyatımızda bu fakta aşkar şəkildə rast gəlinmir. Cəmiyyətimiz homoseksuallığı müsbət hal kimi qəbul eləmir. Amma bu bizim dini görüşümüzlə əlaqəli deyil. Osmanlı tarixində, Əfqanısanda, İranda, Misirdə bu tip həyat tərzinin ciddi ənənələri məlumdur.

Kürd əsilli iranlı yazıçı Zeynalabdin Marağayi “İbrahimbəyin səyahətnaməsi” əsərində yazır: “on yeddi-on səkkiz yaşlı gənc dükançı oğlanın ətrafında milçək kimi toplaşan adamları görüb, “şəkər satanın müştərisi bol olar”, – fikirləşdim. Sonra gördüm ki, bir nəfər kənarda durub, əlində də dəftər-qələm. Elə bildim, rəssamdır və oğlanın rəsmini çəkir. Sonra öyrəndim ki, bu kişi şairdir, oğlana şeir yazır. Bu oğlan bir az gözəl olduğu üçün bütün şəhərdə ad çıxarıb, hamı onu barmaqla göstərir. Şeir yazmaq üçün kişi şairlərin hər saatdan bir, biri gedib, biri gəlir…”

Digər roman isə Misir yazıçısı Nəcib Məhfuzun “Midak Küçəsi” romanıdır. Romanın qəhrəmanlarından olan ata, şirkətdə birlikdə işlədiyi qızla evlənmək istəyən oğluna əsəbləşərək “İstədiyin qədər xərcləməyə pulun var. Gedib əsrarkeşlərlə, oğlanlarla əylənə bilərsən”, – deyir.
Hər iki romandan görünür ki, istər İranda, istər Misirdə XIX, XX əsrlərdə qədim yunanlardakı ənənə davam etməkdə idi.

Həm yunanlarda, həm iranlılarda, yaxud misirlilərdə oğlanlara maraq, mənim fikrimcə, qadının hansısa kişinin (ata, yaxud ər) iqtidarında olmasından irəli gəlir. Burada namusu ləkələnən qadın deyil, qadının sahibidir. Yunan əxlaqından da aydın göründüyü kimi, kişi kimsəyə məxsus deyil, özünə məxsusdur, bu da onunla davranışda kişilərə sərbəstlik verirdi.

Sondakı əlavəni çıxsaq, küçələrimizdə çirkab içində gəzən Sokratımız, tribunalarda nitq söyləyən Demosfenimiz və onları yetişdirəcək mühitimiz olmasa da, biz ailə həyatımızı 2500 il əvvəlki yunanlar kimi yaşayırıq… Təəssüfmü, alqışmı?

Qeyd: Mətndə, Michel Foucaultun “Cinsəlliyin tarixi” kitabındakı faktlardan istifadə olunub.