“Mən yaxın müddətdə ermənilərlə əvvəlki kimi bərabər, eyni ortamda yaşamağın mümkünlüyünü real görmürəm. Ermənilər indiyədək türklərlə olan problemi unutmayıblar. Bir əsrdən çox keçib, neçə nəsil dəyişib, amma yaddaşlarından silinməyib. Proseslər də göstərdi ki, bu da onlara ancaq ziyan vurub. Biz qələbə qazanmış ölkəyik. Əgər onlar bizim şərtlərimizlə razılaşsalar, bəli, bu, mümkündür. 
Qarabağda yaşamaq istəyirlərsə, yaşasınlar, bizim onlarla işimiz yoxdur, Sovet dönəmində necə yaşayırdılarsa, indi də gəlsinlər, elə yaşasınlar, qurtardı getdi. Ermənistanla da əlaqə saxlaya bilərlər, gedib, gəlsinlər. 
Amma onlar artıq bilməlidirlər ki, Azərbaycan vətəndaşlarıdırlar. O zaman biz yaddan çıxara bilərik. Bu cür olmasa, biz də yaddan çıxara bilmərik. 
Həmişə bizim üçün problem olacaq. Əgər onlar bizim şərtləri qəbul edərək desələr ki, bəli, Azərbaycanın bayrağını, Azərbaycanın dövlətini, Azərbaycan hakimiyyətini qəbul edirik, burada bu şərtlər altında yaşamağa razıyıq, o zaman problem yoxdur. Təki bu şərtləri qəbul etsinlər”. 
 
Azərbaycanın Əməkdar hüquqşünası, hüquq elmləri doktoru, professor İlham Rəhimov News24.az-a müsahibə verib. Onunla istər siyasi, istər hüquqi, istər elmi mövzuda həmsöhbət olmaq çox maraqlıdır. Bu səbəbdən də onu nadir müsahib adlandırmaq olar.  
 
Bütün dünyanın diqqətinin yönəldiyi Putinlə Bayden görüşündən tutmuş, Qarabağdakı sülhməramlılardan, Ərdoğanın tarixi Şuşa səfərindən, Rusiyadakı Azərbaycan diasporunun fəaliyyəti, daha doğrusu, fəaliyyətsizliyindən, Putinlə dostluğunun kimsənin bilmədiyi məqamlara qədər bir çox məsələlərdən danışdıq. 
 
Professor İlham Rəhimovla müsahibənin 1-ci hissəsini təqdim edirik.
 
- İlham müəllim, Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə ABŞ prezidenti Cozef Bayden arasında, nəhayət  ötən həftə Cenevrədə dünyanın diqqətlə izlədiyi görüş baş tutdu. Beynəlxalq KİV-in yaydığı məlumatlarda iki böyük dövlətin başçıları arasında keçirilən bu görüşdə Rusiya-ABŞ münasibətlərindəki kəskin ziddiyyətlərin aradan qaldırılması istiqamətində nəticə əldə olunmadığı bildirilir.  
Xeyli gərgin keçən üç saat yarımlıq danışıqlardan sonra tərəflərin yalnız “bəzi kiçik məsələlərdə” anlaşma əldə etdikləri söylənilir. Bu barədə sizin fikirlərinizi bilmək maraqlı olardı.
 
- Hazırda siyasətçilər bu görüşlə bağlı müxtəlif fikirlər səsləndirirlər. Amma məncə, bu görüşü şərh edərkən, siyasətçilər də, jurnalistlər də əsas diqqəti həm də Rusiya Prezidenti Vladimir Putinlə ABŞ Prezidenti Cozef Bayden arasındakı şəxsi münasibətlərə yönəltməlidirlər. Ziddiyyətlər həm ABŞ - Rusiya münasibətləri, həm də hər iki ölkənin dövlət başçılarının şəxsi münasibətlərindən irəli gəlir. Əlbəttə, bu münasibətlərin tarixi daha əvvəllərdən qaynaqlanır.
Bilirsiniz ki, Baydenlə Putinin illər əvvəl birincinin hələ ABŞ vitse-prezident olduğu dövrdə görüşü olub və mən belə düşünürəm, məhz bu görüş sonradan onların arasında hansısa soyuq münasibətlərin yaranmasına səbəb olub və Bayden prezident olan dövrdə özünü biruzə verib. 
 
- Bayden bir neçə ay öncə “ABC News”a verdiyi müsahibəsində jurnalistin Putini qatil hesab edib-etməməsi ilə bağlı sualına belə cavab vermişdi: “Hmm… Hesab edirəm. Putinlə uzun-uzun danışmışıq. O, ABŞ prezident seçkilərinə müdaxilə etdiyi üçün cavab verəcək”.  
Lakin ABŞ prezidenti bu günlərdə Brüsseldə NATO sammitindən sonrakı mətbuat konfransında çıxışında  Rusiya liderini “layiqli rəqib”, ağıllı və sərt bir siyasətçi” adlandırdı... 
 
- Hər şey Baydenin həmin müsahibəsindən başladı. O, həmin müsahibəsində jurnalistin Putini qatil hesab etməsi ilə bağlı sualını təsdiqləyərək müsbət cavablandırdı. Amma Putin Baydenə cavab vermədi. Özlərini ağıllı siyasətçi hesab edənlər, siyasətdən yazan jurnalistlər Putinin Baydenin bu çıxışına soyuqqanlı münasibətini onun zəifliyi kmi göstərməyə və onun bu məsələdə özünü zəif göstərdiyi barədə mülahizələr yürütməyə başladılar.
Amma mən o insanı tanıdığımdan dəqiq bilirdim ki, nə vaxtsa mütləq Baydenə cavab verəcək. Belə bir məşhur deyimi xatırlatmaq istəyirəm: “Hər şeyin zamana ehtiyacı var”. Təbii ki, Putin o zamanı və şəraiti gözləyirdi. Görünür, Bayden özü olmasa da, məsləhətçiləri Putin tərəfindən ona cavab veriləcəyini bilirdilər. 
 
Fikir verdinizsə, Putinin mətbuat konfransında aydın oldu ki,  Bayden ona zəng edib və həmin məsələ ilə bağlı müəyyən açıqlamalar verib. Nə deyib, biz bundan xəbərsizik. Amma həmin konfransda Putin bu məsələylə bağlı Baydenin ona zəng etdiyini xatırlatdı: “Baydenin telefon danışığı zamanı söylədikləri məni qane etdi”.
Bayden bəlkə də jurnalistlərin onu tələyə saldığını deyərək üzr istəyib, ya da Putinin ünvanına uyğun olmayan sözlər işlətdiyini etiraf edib. Dediklərim, sadəcə, təxminlərdir. Amma hər halda, Putin Baydenin cavabını onu qane etdiyini bildirdi. 

Bir məqamı da qeyd edim, Bayden Putini “qatil” adlandırdıqdan sonra Rusiya prezidenti ona birbaşa dialoqa girməyi təklif etdi. Bayden isə bu təklifdən yayındı. Ümumiyyətlə, bu proseslər zamanı Putinlə Baydeni müqayisə etmək imkanı yarandı. Aydın oldu ki, dialoqda, jurnalistlərlə ünsiyyətdə, kim daha üstündür.
Brüsseldəki görüşdən əvvələ nəzər salsaq, görərik ki, Putin Amerikanın ən məşhur telejurnalistlərinin istənilən təxribat xarakterli sualını cavablandırdı və heç bir sualdan yayınmadı.
Bayden isə Rusiyadan olan heç bir jurnalistə müsahibə vermədi. Halbuki, bununla bağlı ona çoxsaylı müraciətlər var idi. Putinin istənilən suala cavabı var və çox hazırcavabdır. Onun bütün fəaliyyəti dövründə biz bunun şahidiyik. 
 
O ki qaldı görüşün baş tutmasına, bu görüşü Bayden təklif etdi. Mən əminəm ki, əgər Bayden görüşməyi istəyini deməsəydi, Putin heç zaman ona görüşməyi təklif etməzdi. Həmişə görüşə təşəbbüs göstərən tərəf problemi köklü şəkildə açıb ortaya qoyur. Nəyə görə biz görüşə gəlmişik?! Bu artıq Bayden tərəfindən ortaya qoyulmalı idi. Prinsip etibarı ilə bu görüşdə qlobal məsələlər müzakirə olunmalı idi. Bütün dünya gözləyirdi ki, iki lider görüşüb nəyisə həll edəcəklər.
Suriya, Liviya, Ukrayna, Qafqaz və digər məsələlərin müzakirə olunacağı, hansısa qərarlar qəbul ediləcəyi gözlənilirdi. Amma bunların heç biri olmadı. Faktiki olaraq elə məsələlər müzakirə olundu ki, o mövzularda onsuz da onların fikirləri eynidir. Məsələn, İranın nüvə silahıyla bağlı müzakirələr oldu.
Bu məsələdə Rusiya və ABŞ-ın mövqeyi eynidir. Yaxud, Əfqanıstan məsələsini müzakirə etdilər. Bu məsələdə də tərəflərin arasında böyük bir problem yoxdur. Yalnız bir məsələdə fərqli mövqe oldu, Putin bildirdi ki, hələlik Amerika ordusunu Əfqanıstandan çıxarmaq tezdir.
 
- Çox maraqlı bir məqama toxundunuz. Niyə Putin Amerika ordusunun Əfqanıstandan çıxarılmasının niyə tez olduğunu düşünür? Sizcə, bunun səbəbi nədir?  
 
- Putin bilir ki, müəyyən hadisələri çıxmaq şərti ilə Amerika ordusu orda olduqca Əfqanıstanda sabitlik var. 
 
- Hansı təhlükə yarana bilər ki…
 
 - Çünki Əfqanıstanla sərhəddə Rusiyanın bazaları var. Mən belə başa düşürəm. Yəni, deməyim odur ki, bu məsələdə də prezidentlər arasında böyük narazılıq olmadı.
 
Görünən odur ki, Baydenlə Putinin təkbətək görüşündə onlar “müharibədən uzaq duraq” kimi ortaq fikirlər səsləndiriblər. Həmin görüşdə yeganə real və konkret məsələ - səfirlərin ölkəyə qayıtması məsələsinin müzakirəsi oldu. Bu da onu göstərir ki, iki ölkənin sıfır səviyyəsində olan münasibətlərində irəliləyiş var.
Yəni, artıq yol açılır. Bunun özü çox müsbət nəticədir. Bir də o maraqlıdır ki, Bayden mətbuat konfransında Putin haqqında dediyi sözlərdən imtina etdi. Ona sual verdilər ki, “siz Putini “qatil” adlandırmışdınız, yenə də bu fikirdəsinizmi?”. Bayden isə bu sualdan qaçdı. Əksinə, bildirdi ki, Putin çox güclü və ağıllı rəqibdir.
Bu o deməkdir ki, iki dövlət başçısı arasında artıq müəyyən qədər yaxınlaşma yarandı və məncə, bu yaxınlaşma gələcəkdə davam edəcək. 
 
- Sammitdən əvvəl Baydenlə Putinin Qarabağ mövzusunu da müzakirə edəcəkləri haqda xəbərlər yayılmışdı. Lakin belə müzakirələrin olduğu barədə heç bir məlumat verilmədi, prezidentlər də keçirdikləri mətbuat konfransında bu barədə danışmadılar...
 
- Mənim fikrimcə, bu mövzuda danışılmamasının səbəbi Azərbaycan və Ermənistan arasında olan müharibədən sonra Qarabağla bağlı mövcud situasiyanın  Amerika tərəfindən də qəbul edilməsidir. Narazılıq və ya narahatlıq doğuracaq bir durum olsaydı, təbii ki, bu mövzunu müzakirə edərdilər.
Amerika başa düşür ki, bu istiqamətdə əsas söz sahibi Rusiyadır. Lakin, regionda öz maraqlarını da qorumağa çalışır. Hazırda isə ABŞ-ı narazı salan hər hansı ciddi bir səbəb yoxdur.
 
- Türkiyə Prezidenti Ərdoğanın Baydenlə görüşdən sonra Brüsseldən birbaşa Azərbaycana uçması xeyli maraqla qarşılandı. Bəzi ekspertlərin fikrincə, bu, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyini yalnız Azərbaycan Ordusunun deyil, həm də NATO-nun ikinci ən güclü ordusu olan Türk Silahlı Qüvvələrinin qoruyacağından xəbər verir…
 
- NATO-nun Zirvə toplantısından əvvəl bu qurumda təmsil olunan əsas ölkələrin liderləri ayrıca yığışıb müzakirələr aparırlar. Sonra isə daha geniş tərkibdə toplaşıb qəbul olunan qərarları hər kəsə təqdim edirlər. Brüsseldəki görüşdən əvvəl də  NATO-nun “7-lər”i toplandı. Lakin, Ərdoğanın Azərbaycana səfərini NATO-nun zirvə toplantısı ilə əlaqələndirmək düzgün deyil. Bildiyimiz kimi, dövlət başçılarının səfərləri aylar əvvəl hazırlanır.
 
- İlham müəllim, Türkiyə NATO üzvü olmasına rəğmən, Avropa Birliyinə üzv olmaq üçün neçə ildir gözləmə məqamındadır. 
 
- Bəli, Türkiyə neçə ildir Avropa Birliyinə qəbul olmaq istəyir, amma imkan vermirlər. Təkcə ona görə yox ki, Türkiyə müsəlman ölkəsidir. Həm də burada iqtisadi məsələlər də var. Türkiyə çox güclü kənd təsərrüfatı ölkəsidir. Qəbul olunacağı təqdirdə, Türkiyənin bütün kənd təsərrüfatı məhsulları Avropada olacaq. Onlar da bunu qəbul eləmirlər.
Bu iki məqam Türkiyənin Aİ-yə qəbulunda əsas maneədir. Həm də NATO üzvləri arasında da problemlər var. Özləri də çox məsələlərdə yekdil fikrə gəlmirlər. 
 
Məsələn, Türkiyə və Yunanıstan arasında soyuqluq yarandı. Yaxud, Amerikayla bizim qardaş dövlət Türkiyəni götürək. Aralarında problem var. Bu problem də S-400-lərlə bağlıdır. Brüssel görüşündə də bu problemlə bağlı razılığa gələ bilmədilər. Ərdoğan dedi ki, mən öz fikrimdə qalıram. Amerika xeyli vaxtdır Türkiyədən tələb edirdi ki, S-400-ləri almasın, çünki NATO-nun üzvüdür. Ərdoğan da sözünün üstündə dayandı.

Ümumiyyətlə, Türkiyə son vaxtlar istənilən məsələdə özünü çox müstəqil və sərbəst aparır. Bu, Amerikanın da, Avropa ölkələrinin də xoşuna gəlmir. Yəni Avropanın Türkiyəni kənarda saxlamasının səbəblərindən biri də budur. Ancaq məcburiyyət qarşısında qalıb Türkiyəni NATO-da saxlayırlar.
Türkiyəyə NATO-dan “çıx” deyə bilmirlər, orda saxlamağa məcbur olsalar da, Türkiyənin özünü müstəqil aparmasını və gücünü həzm edə bilmirlər. Problem bundadır. Çoxları deyir ki, Baydenlə Ərdoğan görüşdü, arada olan soyuq münasibət aradan qalxdı, məsələlərin hamısı həll olundu. Xeyr, belə deyil, məsələlər bütünlüklə həll olunmayıb. Onların görüşündə əsas müzakirə predmeti S-400-lər idi. Bu məsələdə də  razılığa gələ bilmədilər. Hərə öz fikrində qaldı.
 
Bir neçə il əvvəl bir hadisəni xatırladım. O zaman bir dövlətdə qonaq idim. Həmin dövlətin adını çəkməyəcəm. Oranın ikinci adamı mənimlə görüşmək istədiyini bildirdi və bu görüş oldu. Həmin görüşdə mən ona dedim ki, Rusiyanın Avropaya qaz kəməri Türkiyədən keçdi, amma Rusiya kəmərin sizin ölkənizdən keçməsini istəyərdi. Əgər o kəmər sizin ərazinizdən keçsəydi, ildə 500 milyon avro pul alacaqdınız.  Kasıb da ölkəsiniz.

Dövlətin ikinci adamı mənə nə desə, yaxşıdır? Dedi ki, okeanın o tayında olan ölkə qoymadı. Dediyim kimi, orada bilirsiniz nə qədər belə ölkələr var?! Özünü bir az sərbəst aparan Almaniyadır, “Şimal axını-2”- də ayağını dirədi, dedi xeyr, kəmər çəkiləcək, Amerika da razılaşdı. Qalan ölkələr hamısı okeanın o tayından nə deyilirsə, ona qulaq asırlar, NATO budur!

Ona görə deyirəm ki, Türkiyənin müstəqilliyi, sərbəstliyi, gücünə arxayın olmağı onun dünyada nüfuzunu qaldırır. Bu, NATO-nun digər ölkələrinin xoşuna gəlməsə də, hər halda bunu görürlər, qiymət verirlər. Türkiyə NATO-nun üzvüdür, o NATO-ya daha çox lazımdır, nəinki NATO Türkiyəyə. 
 
 - Azərbaycanda Türkiyə hərbi bazasının yaradılmasıyla bağlı fikirlər səslənir. Sizcə, bu nə dərəcədə realdır? Bu halda Rusiyanın Azərbaycana münasibəti necə olacaq? 
 
- Ümumiyyətlə, mən hansısa dövlətin Azərbaycanda hərbi bazasının olmasının əleyhinəyəm. Amma Türkiyənin Azərbaycanda bazasının olması o zaman real ola bilər ki, Türkiyə NATO-nun üzvü olmasın. Türkiyənin Qarabağda hərbi bazasının olması NATO-nun bazasının olması deməkdir. Təsəvvür edirsiniz, bu nə deməkdir?
Rusiya ilə sərhəd olan dövlətdə NATO-nun bazası olsun. Əgər Türkiyə NATO-nun üzvü olmasa, Azərbaycan razılıq versə, təbii ki, bu mümkündür. Amma hazırkı məqamda mən bunu real görmürəm, həm də bir az təhlükəlidir. 
Təsəvvür edin, Ukraynada NATO-nun hərbi bazası yoxdur, bu ölkə hələ NATO-ya qəbul edilməyib. Amma ruslar Ukraynanın sərhəddinə qoşun yeritmişdi. Hər an müharibə başlaya bilərdi.
 
Lakin, Azərbaycanla Türkiyə arasında hərbi sahədə daxil olmaqla, bütün sahələrdə əməkdaşlıq olduqca vacibdir. Son zamanlar bu istiqamətdə atılan addımlar çox təqdirəlayiqdir. Eyni zamanda Azərbaycanın  Rusiya ilə münasibətlərə də önəm verməsi bizim xarici siyasətin uğurudur.
 
- Rusiya sülhməramlılarının Qarabağ bölgəsində uzun müddət qalmaq perspektivini azaltmağın bir yolu varmı?
 
- Rəsmi sənədə görə, Rusiya silahlı qüvvəlıri 5 il müddətinə bölgəyə yerləşdirilib. Sənədə görə, müddət başa çatandan sonra onların mandatının uzadılması üçün hər iki ölkənin razılığı olmalıdır. Düşünürəm ki, gələcəkdə iki xalq arasında münasibətlər normalaşaçağı təqdirdə sülhməramlılara ehtiyac olmayacaq.
Bunun üçün çalışmaq lazımdır. Qarabağda yaşayan ermənilər sonda anlamalıdırlar ki, onların normal yaşayışları üçün Azərbaycanın yurisdiksiyasını qəbul etməkdən başqa yolları yoxdur. 
 
- Siz azərbaycanlılarla ermənilərin illər əvvəl olduğu kimi bərabər yaşaya biləcəklərinə inanırsınızmı? Belə anlaşılır ki, hələ uzun illər Rusiya sülhməramlıları Qarabağ bölgəsində olacaqlar...
 
- Mən yaxın müddətdə ermənilərlə əvvəlki kimi bərabər, eyni ortamda yaşamağın mümkünlüyünü real görmürəm. Ermənilər indiyədək türklərlə olan problemi unutmayıblar. Bir əsrdən çox keçib, neçə nəsil dəyişib, amma yaddaşlarından silinməyib. Proseslər də göstərdi ki, bu da onlara  ancaq ziyan vurub.
 
- Bəs, biz necə unuda bilərik… 
 
- Biz qələbə qazanmış ölkəyik. Əgər onlar bizim şərtlərimizlə razılaşsalar, bəli, bu, mümkündür. Qarabağda yaşamaq istəyirlərsə, yaşasınlar, bizim onlarla işimiz yoxdur, Sovet dönəmində necə yaşayırdılarsa, indi də gəlsinlər, elə yaşasınlar, qurtardı getdi. Ermənistanla da əlaqə saxlaya bilərlər, gedib, gəlsinlər.
Amma onlar artıq bilməlidirlər ki, Azərbaycan vətəndaşlarıdırlar. O zaman biz yaddan çıxara bilərik. Bu cür olmasa, biz də yaddan çıxara bilmərik. Həmişə bizim üçün problem olacaq.
Əgər onlar bizim şərtləri qəbul edərək desələr ki, bəli, Azərbaycanın bayrağını, Azərbaycanın dövlətini, Azərbaycan hakimiyyətini qəbul edirik, burada bu şərtlər altında yaşamağa razıyıq, o zaman problem yoxdur. Təki bu şərtləri qəbul etsinlər. 
 
- Sizcə, ermənilər bu şərtləri qəbul edəcəklərmi? 
 
- Qəbul edib-etməməyi özləri bilər. Onlar hazırda ayrı fikirlərlə, ideyalarla yaşayırlar. Şuşanı, Hadrutu qaytarmaq istəyirlər. Ermənilər müharibədə məğlub olublar, hələ stressdən çıxmayıblar, yuxudadırlar və bunun necə baş verdiyini belə başa düşmürlər, heç düşünmək də istəmirlər. Onlara ağılları başlarına gəlsin deyə, vaxt lazımdır.
Eyni zamanda, ağıllı bir hakimiyyət lazımdır ki, erməni xalqına yavaş-yavaş bunun ayrı yolu olmadığını başa salsın. Bu, çox çəkə bilməz. Artıq bu faktla, reallıqla razılaşmaq lazımdır. Sülhməramlıların bölgədən çıxması üçün ermənilər ağıllanmalıdır. 
 
(davamı var)

Globall.az olaraq professor İlham Rəhimovun müsahibəsinin II hissəsini təqdim edirik.  



"Rusiyadakı Azərbaycan diasporu ilə heç bir əlaqəm yoxdur, çünki mən Azərbaycan vətəndaşıyam"
 
"Mənə bu məsələ ilə bağlı bizim bəzi mətbuat orqanlarının mövqeyi məlumdur. Sizin vasitənizlə təklif edirəm ki, hansısa jurnalistlər bu işin təfərrüatını dəqiq araşdırmaq istəyirlərsə, buyursunlar, bütün xərclərini qarşılayıram, gedib aydınlaşdırsınlar". 
 
Azərbaycanın Əməkdar hüquqşünası, hüquq elmləri doktoru, professor İlham Rəhimov News24.az-a müsahibə verib. Müsahibədə bütün dünyanın diqqətinin yönəldiyi Putinlə Bayden görüşündən tutmuş, Qarabağdakı sülhməramlılardan, Ərdoğanın tarixi Şuşa səfərindən, Rusiyadakı Azərbaycan diasporunun fəaliyyəti, daha doğrusu, fəaliyyətsizliyindən danışılıb 
 
- 44 günlük müharibədə qələbə qazansaq da, bəzi ərazilər - Xankəndi, Xocalı, Xocavəndin bir hissəsinə hələ də nəzarət imkanımız yoxdur. Bu ərazilərdə Azərbaycanın süverenliyinin bərpası ilə bağlı nə düşünürsünüz? Proqnozlarınız nədən ibarətdir?
 
- Təkrar edirəm, nə zaman sülhməramlılar oranı tərk edəcəksə, o vaxt. İndi faktiki olaraq razılaşmaya əsasən, sülhməramlılar oradadır və bütün səlahiyyətlər onların əlindədir. Bu barədə müsahibələrimin birində qeyd etmişdim və yenə də xatırladıram: Mən də o bölgədə sülhməramlıların olmasını istəmirəm. Hətta bu sözümə görə Rusiyada məndən inciyənlər də oldu. Rus xalqı çox gözəl xalqdır, böyük hörmətim var, orada təhsil almışam, çoxsaylı dostlarım var. Elitasında da bizdəki kimi millətçilər də var, sadə insanlar da. Amma onlara münasibətim nə qədər yüksək olsa da, mən azərbaycanlıyam. Özüm də istəyirəm ki, sülhməramlılar oradan tez çıxıb getsinlər. Amma istək ayrı şeydir, reallıq ayrı. Biz hazırda oturub düşünməliyik ki, həm Rusiya, həm Ermənistan, həm də o bölgədə yaşayan ermənilərlə münasibətimizi necə quraq ki, o şərait yaransın. Ruslar görsünlər ki, şərait yaranıb, biz də deyək ki, sizə yaxşı yol, çıxıb getsinlər. Bu saat bu barədə fikirləşmək lazımdır. Problem yaratmaq bizim ziyanımıza işləyəcək. Rusiya istəsək də, istəməsək də bizim şimal qonşumuzdur. Bütün dünya bilir, elə Baydenin özü də deyir ki, Rusiya güclü dövlətdir. Deməli, biz Rusiya ilə elə münasibət qurmalıyıq ki, bir müddətdən sonra özləri çıxıb getsinlər.
 
Biz Rusiyanın Cənub Qafqaz siyasətinə nəzər salarkən Ermənistan-Rusiya əlaqələrinin də mahiyyətini yaxşı başa düşməliyik. Ermənistanda Paşinyanın, Köçəryanın, ya da Sarkisyanın Baş nazir olmasının elə bir önəmi yoxdur. Onları heç zaman ruslardan ayırmaq mümkün olmayacaq. Ruslar da bunu çox gözəl başa düşürlər.
 
Bütün bunlar bizim gələcəyimiz üçün bizə nə deyir? Mənim fikrimcə, ermənilər 30-40 ildən sonra da Rusiyanın təsiri altında olacaqlar. Bu o deməkdir ki, ruslar həmişə onların arxasında dayanacaqlar. Biz gərək yaxşı düşünək, indi vəziyyət belədir, bəs 30 il, 40 ildən sonra nə olacaq? Deməli, bizim yeganə çıxış yolumuz Türkiyəyə geniş, dərin inteqrasiyadır. O vaxt mən bu barədə demişdim, indi görürsünüz ki, o inteqrasiya gedir. Bununla biz dünyaya da, ermənilərə də, elə Rusiyanın özünə də göstərmək istəyirik ki, qonşuyuq, çox gözəl, amma gələcəyimiz tək sizinlə yox, həm də öz qardaşlarımızladır. Bunu hamı bilməlidir. Artıq Rusiya da bunu qəbul edib. Mən onlarla bu mövzuda çox söhbətlər edirəm, bununla razılaşıblar və məsələnin belə olduğunu başa düşüblər. Türkiyəylə böyük, dərin inteqrasiya deyəndə, onu nəzərdə tutmuram ki, Azərbaycanda hansısa böyük konstitusiya dəyişikliyi olsun və ya bir dövlət kimi birləşsin. Söhbət dərin inteqrasiyadan gedir. Elə “Şuşa bəyannaməsi” həmin inteqrasiyanın böyük atributudur. Hazırda bu bizə həqiqətən də çox lazımdır.
 
- İlham müəllim, Ərdoğanın Şuşaya səfəri və burada Azərbaycanla Türkiyə arasında "Şuşa Bəyannaməsi"nin imzalanmasını bütün dünyaya, o cümlədən, Ermənistana açıq bir mesaj kimi qiymətləndirmək olarmı? 
 
- “Şuşa bəyannaməsi”nin iki ölkənin maraqlarına xidmət etməsilə bərabər, həm də regional əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Bu bəyannamə bir tərəfdən yuxarıda qeyd etdiyim kimi ölkələrimiz arasında artıq qarşısı alınmaz prosesə çevrilən dərin inteqrasiyanın sübutudursa, digər tərəfdən bütün dünyaya Azərbaycan-Türkiyə birliyinin nümayişidir. Lakin, bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, bəzi siyasətçilər Türkiyənin regionda aktivliyinin, guya Rusiyaya qarşı yönəldiyi kimi qəbul edirlər. Bu, əslində belə deyil. Çünki Türkiyə-Rusiya münasibətləri bu gün çox yüksək səviyyədədir. Ən başlıca məsələ isə həm Türkiyə, həm də Rusiya regionda olan maraqlarını başa düşür, reallığı qəbul edirlər. Ümumiyyətlə, onu demək lazımdır ki, bizim coğrafiyada sabitliyin əsas şərtlərindən biri də Rusiya-Türkiyə münasibətlərindən asılıdır. Onlar arasında münasibətlərin yaxşı olması bir sıra problemlərin həllində pozitiv rol oynayacaq ki, bu da ilk növbədə bizim marağımızdadır.
 
- Ermənistanda iyunun 20-də keçirilən seçkilərin nəticəsini necə qiymətləndirirsiniz? Bəzi ekspertlər seçkilərdə Rusiyanin namizədinin məğlub olduğunu və bununla da onun Ermənistanda maraqlarına ziyan dəydiyini düşünürlər.
 
- Hesab edirəm ki, bu doğru mülahizə deyil. Ermənistandakı seçki prosesini diqqətlə izləsək görərik ki, Rusiya hakimiyyəti bu seçki prosesinə, ümumiyyətlə qarışmadı. Rusiyada yaşayan bəzi erməni əsilli şəxslərin seçki prosesində iştirakı hələ rəsmi Moskvanın mövqeyi demək deyildi. Bir faktı qeyd edim ki, əgər Rusiya Ermənistandakı daxili proseslərə müdaxilə etmək istəsəydi, bu müdaxiləni 2018-ci ildə, Paşinyan hakimiyyətə gələrkən edərdi. Rusiya postsovet ölkələrində cərəyan edən daxili proseslərə iki prinsipdən yanaşır: Birincisi, bu ölkələrin siyasəti onun milli təhlükəsizliyinə təhdid törətməsin. İkincisi, həmin ölkələrin maraqları Rusiyanın maraqları hesabına təmin edilməsin.
 
Ermənistanda seçkidən sonra nə baş verdi? Paşinyan ilk olaraq Rusiyaya təşəkkür etdi. Rusiya ilə gələcəkdə də bütün sahələrdə əməkdaşlığı dərinləşdirəcəyini bəyan elədi. Eyni zamanda, seçkiləri izləyən Rusiyanın və KTMT-nin müşahidəçilərinin seçkilər başa çatan kimi seçkilərin obyektiv keçirilməsi ilə bağlı verdikləri bəyanatları da mən deyəni təsdiq edir.
 
- Bir sıra ekspertlər isə hesab edirlər ki, Rusiya 10 noyabrda imzalanmış üçtərəfli sazişin tam şəkildə həyata keçirilməsində maraqlıdır və bunun üçün Paşinyanın hakimiyyətdə olması lazımdır. Əgər Ermənistanda hakimiyyət dəyişikliyi baş versəydi, bu, Qarabağla bağlı razılaşmaların icrasına mane ola bilərdimi?


 
- Təbii, ola bilsin Paşinyan hakimiyyətə gəldiyi zaman özünü Rusiyaya qarşı bir az yekəxana apardı. Amma ruslar üçün indiki vəziyyətdə prinsip etibarı ilə kimin Ermənistanda hakimiyyətdə olması fərq etmir. Ona görə ki, əslində ruslar Türkiyənin Azərbaycanda möhkəmlənməsində maraqlıdırlar və istəyirlər ki, ermənilər bunu görsün. Çünki ermənilər görsələr ki, Türkiyə Azərbaycanda güclənir, məcbur olub kimdənsə bərk yapışmalı olacaqlar. Ermənilər gördü ki, Makron danışdı, amma bir şey eləmədi, Bayden heç məsələni qaldırmadı. O zaman kimdən yapışmalıdırlar, məhz Rusiyadan. Ermənistanda hakimiyyətdə kim olur-olsun, onlar ruslardan canlarını qurtara bilməyəcəklər. Görürsünüzmü, onların müdafiə nazirini əvəz edən şəxs gedib Şoyqu ilə görüşdü. Çünki bilirlər, ruslardan başqa onlara heç kim kömək etməyəcək. Psixoloji cəhətdən onlar artıq bunu qəbul ediblər. 
 
Hələ çar dövründən Azərbaycanda türkçülük yüksələn xətlə inkişaf edirdi, amma tarixi şərait buna imkan vermirdi. Hazırda isə ruslar görürlər ki, bunun qarşısını almaq qeyri-mümkündür. Açığını deyim ki, onlarla bir çox söhbətlərdə bunun qarşısını almağı belə düşünmədiklərini müşahidə etmişəm. Artıq ruslar özləri türklərlə böyük əməkdaşlığa gedirlər.
 
- Azərbaycanda əksər siyasətçilər hesab edirlər ki, seçkilərdə yenidən qələbə qazanmış Paşinyan bizim üçün daha məqbuldur. Bununla bağlı nə deyə bilərsiniz?
 
- Yəqin bu onunla bağlıdır ki, onun rəqibləri özlərini daha   aqressiv aparırdılar. Deyilirdi ki, Paşinyan qərbpərəstdir, onun rəqibləri isə Rusiya ilə daha sıx əməkdaşlığa tərəfdardılar.  Beləliklə, Paşinyanın qələbəsi Rusiya-Ermənistan münasibətlərində problem yaradacaq ki, bu da bizim marağımızla uyğun gəlir.
 
Bununla bağlı bir daha demək istəyirəm ki, Rusiyada və Ermənistanda kimin hakimiyyətdə olmasından asılı olmayaraq bu ölkə həmişə Rusiya yönümlü olacaq. Tarix Rusiya ilə münasibətdə hələ də ciddi erməni separatizminə şahid olmayıb. Ermənilərlə ruslar asan dil tapa bilirlər. Eyni zamanda,  unutmayaq ki, Rusiya-Ermənistan münasibələri Rusiya-Türkiyə, Rusiya-Azərbaycan, Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri ilə sıx koordinasiya edilir. Bugünkü reallıqdan, məhz Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin səviyyəsi Ermənistanda hər hansı bir hakimiyyətin qərbyönümlü olmasını istisna edir.
 
- Sizin uşaqlıq illəriniz Bərdədə keçib. Çox güman, Qarabağla bağlı çoxlu xatirələriniz də var. Bu xatirələri yenidən canlandırmaq üçün o torpaqlara getmisinizmi və ya yaxın zamanlarda getmək fikriniz varmı?
 
- Dediyiniz kimi, uşaqlıq və orta məktəb illərim Bərdədə keçib. Ona görə də, Qarabağda, Şuşada çox olmuşam. Məktəb illərində də idmanla məşğul olduğumdan tez-tez Şuşaya, “Cıdır düzü”nə yarışlara gedirdik. Mən Bərdəni, Ağdamı, Şuşanı Tovuzdan yaxşı tanıyıram. Qarabağın bütün rayonlarını gəzmişəm.
 
Əlbəttə, o yerlərə yenidən getmək istəyirəm. Amma hazırda bu imkan yoxdur. Elə bir imkan olan kimi məmnuniyyətlə gedəcəm.
 
- Rusiyadakı Azərbaycan diasporunun fəaliyyətini necə qiymətləndirirsiniz? Soydaşlarımıza qarşı baş verən neqativ hadisələr zamanı Azərbaycan diasporu mütəşəkillik nümayiş etdirə bilirmi? Yeri gəlmişkən, Rusiyadakı səfirliyimizin fəaliyyətindən də tez-tez şikayətlər edilir. Xüsusilə, sadə vətəndaşlar səfirliyi onların problemlərinə diqqət ayırmamaqda, hüquqlarını yetərincə müdafiə etməməkdə günahlandırırlar. Bu ittihamlar nə dərəcədə əsaslıdır?
 
- Bəzən mətbuatda mən də belə fikirlərə rast gəlirəm, elə hesab edirlər ki, diaspor təşkilatı ilə hansısa əlaqəm var, amma əslində bir əlaqəm yoxdur. Diaspor təşkilatında təmsil olunmaq üçün Rusiya vətəndaşı olmaq lazımdır, mənsə Azərbaycan vətəndaşıyam. Ona görə də, rəsmi qaydada diasporda heç bir fəaliyyətim ola bilməz. Təbii ki, bu gün Rusiyada diaspor təşkilatının vəziyyəti məni də qane eləmir. Lakin, düşünürəm ki, müvafiq qurumlar bu sahədə olan vəziyyəti dəyişməyə nail olacaqlar.
 
Sadəcə, orada bir problem olanda insanlar özləri mənə müraciət edirlər. O səbəbdən də hansısa hadisə baş verəndə reaksiyalar diaspor təşkilatı tərəfindən deyil, yalnız fərdi qaydada olur. Mənə də tez-tez fərdi müraciətlər olur, müraciət olmayanda da, məsələnin mahiyyətini biləndə özüm təşəbbüs göstərirəm. Məsələn, Moskvada 9-10 yaşlı bir qız uşağı buz üzərində xizəksürmə idmanı ilə məşğuldur. 44 günlük Vətən Müharibəsi dönəmində o qız Moskvada “Qarabağ şikəstəsi”nin sədaları altında yarışlara qatılırdı. Uşağın anası qızım Səbinəylə əlaqə yaradıb kömək istəyib. O uşağın anasından başqa kimisə yoxdur, bu işlə peşəkar məşğul olmaq və öyrənmək üçün ona xüsusi müəllim lazımdır. Biz bu işi öz üzərimizə götürdük.
 
- İlham müəllim, bu yaxınlarda Novosibirskdə azərbaycanlılara qarşı baş verən hadisə ilə bağlı Sizin də maraqlandığınıza dair mətbuatda məlumatlar verildi. Bu  məsələ ilə bağlı nə deyə bilərsiniz?
 
- Bu cinayət hadisəsi mənim diqqətimdədir. Təbii ki, mən bu hadisənin istintaq prosesinə qarışa bilmərəm. Lakin buna baxmayaraq, istintaqın gedişi ilə bağlı müəyyən məlumatlarım var. Qeyd edim ki, bu hadisəni törətmiş polis əməkdaşına qarşı cinayət işi başlanılıb və haqqında həbs qəti-imkan tədbiri ev dustaqlığı ilə əvəz edilib. Lakin cinayət istintaqı hələ davam edir. O ki, qaldı bizim iki həmyerlimizlə bağlı, bunları deyə bilərəm. Həqiqətən də mən qanunvericiliyin imkan verdiyi qaydada onlara qarşı həbs qəti-imkan tədbirinin dəyişdirilməsini xahiş etmişdim. Prinsip etibarı ilə istintaqın ilkin vaxtlarında belə qərarın veriləcəyi istisna deyildi. Lakin, sonradan həmin şəxslərlə bağlı yeni hallar yarandı. Daha dəqiq desək, istintaq polis əməkdaşı ilə onların arasında baş verən məlum hadisəyə qədər həmin şəxslərin oğurluq hadisəsini törətmələrinə dair şahid ifadələri əldə etdi. Məhz bu fakt həmin şəxslərə qarşı həbs qəti-imkan tədbirinin dəyişdirilməsində imtinaya səbəb oldu.
 
Mənə bu məsələ ilə bağlı bizim bəzi mətbuat orqanlarının mövqeyi məlumdur. Mən elə sizin vasitənizlə təklif edirəm ki, hansısa jurnalistlər bu işin təfərrüatını dəqiq araşdırmaq istəyirlərsə, buyursunlar, bütün xərclərini qarşılayıram, gedib aydınlaşdırıb gəlsinlər. 
 
- Bu günlərdə Rusiya mətbuatında Moskvada azəbaycanlı iş adamlarına məxsus “Sadovod” bazarına bomba qoyulmasıyla bağlı xəbər dərc edildi. Axtarışların nəticəsindən xəbər varmı? Bu cür halların baş vermə səbəbi və səbəbkarı nə və kim ola bilər? Bunun kökündə Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri dayana bilərmi?  
 
- (Bu sualı eşidərkən professor dərhal Moskvaya zəng edir və məsələnin təfərrüatını olduğu kimi öyrənir - red. Ü.Q). Eşitdiniz, dedilər anonim və yalan zəng imiş. Əgər anonimdirsə, ermənilər tərəfindən olunması istisna deyil. Demək olar ki, bu cür anonim zənglər vaxtaşırı olur. Özü də zənglər əksər hallarda digər ölkələrdən olunur.
 
- İlham müəllim, Rusiya Türkiyə münasibətlərinin inkişafında Sizin də əməyinizin olduğu haqda məlumatlar var. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?
 
- Mənim fəaliyyətimin əsas istiqaməti 20 ildir ki, Türkiyəylə Rusiya arasında olan münasibətlərin yaxşılaşdırılması yönündədir. O vaxtlar deyirdim ki, Qarabağ məsələsini həll etmək istəyiriksə, bu iki ölkə arasında isti münasibət olmalıdır. Təsəvvür edin, bu iki ölkənin münasibətləri bu müddətdə pis olsaydı, nə olardı? İndi bu dəqiqə elə qüvvələr var ki, münasibətlərin pisləşməsi üçün əllərindən gələn hər bir şeyi edərlər. Doğrudur, ruslarla türklər tarix boyu bir-biriləri ilə müharibə ediblər. Ancaq buna baxmayaraq, sovet hökuməti dövründə, Atatürkün dövründə Türkiyəni bir respublika kimi ilk tanıyan Rusiya olub. Hələ 1921-ci ildə Türkiyə Respublikası yaranmamışdı, ruslar türklərə həm maddi, həm də silahla kömək edirdi. 1921-ci ildə Lenin Türkiyəyə səfir göndərəndə ona belə bir tapşırıq vermişdi: “Bir şeyi yadınızda saxlayın, çar Rusiyası ilə Osmanlı İmperiyası arasında savaşlar olub, münasibətlər pis olub. Həmin o yaralar nə o tərəfdən, nə də bu tərəfdən hələ sağalmayıb, yaddaşlardan silinməyib. Ona görə də siz özünüzü orada çox təmkinli, səbrli, ehtiyatlı və diqqətli aparın. O millətə qarşı diqqətli olun və sübut etməyə çalışın ki, sovet hökuməti çar hökuməti deyil”. Yəni səfirə demişdi ki, sizin əsas vəzifəniz budur. Türklərlə rusların münasibəti hələ o dövrdən yaxşılıga doğru gedirdi. O səbəbdən də nə qədər çalışsalar da, elə Amerikanın özü münasibətlərin pisləşməsi və gərginləşməsini istəsə də, buna nail olmur. Çox gözəl ki, hər iki dövlətin ağıllı rəhbəri var. 20 il mənim əsas fəaliyyətim bu yöndə olub.
 
- İlham müəllim, Sizin fəaliyyətinizin əsas istiqamətlərindən biri də hüquq elmi ilə bağlıdır. Azərbaycanda və xarici ölkələrdə xeyli əsərləriniz nəşr olunub. Müəllifi olduğunuz “Din və cəza” kitabı bu günlərdə Azərbaycan dilində çap olundu. Kitabınızın başqa hansı ölkələrdə çapı nəzərdə tutulur?
 
- Yeni  çap edilmiş “Din və cəza” kitabını əlimdə tutarkan keçirdiyim hisslər mənim üçün həqiqətən də müqayisə olunmazdır. Bu kitab bu günlərdə Almaniyada da çapdan çıxdı. Hazırda İngiltərədə çapdadır. İngilis dilində çapı mənim öz təşəbbüsümlə oldu, amma Almaniyada nəşr olunması təşəbbüsü onlardan gəldi. Eyni zamanda, türk dilində də Türkiyədə çap prosesinə hazırlıq gedir.
 
Din elə bir mövzudur ki, bu hamını maraqlandırır. “Din və cəza”  yeni çap olunduğu üçün reaksiyalar hələ yoxdur. Kitabdan elmi işlərdə istifadə üçün mənə müraciətlər başlayıb. Bizdən fərqli olaraq, Avropa ölkələrində bu məsələlərdə müəllifə çox hörmət edirlər, icazəsiz istifadə etmirlər.
 
- Əgər Siz kitabınızda dinə müraciət etmisinizsə, bu o deməkdir ki, Siz inancıl birisiniz?
 
- Quranı, Töhratı, İncili və müxtəlif dinlərin mahiyyətini aydınlaşdıran dini kitabları həm ateist, həm də inanclı şəxslər öyrənə bilər. Lakin, insan öz təbiətinə görə inanclıdır.
 
- Siz ibadət edirsiniz?
 
- Ümumiyyətlə hər bir insan ibadət edir. Hətta Allahı qəbul eləməyən belə. İnsanlar hamısı dünyada hansısa  bir qüvvənin mövcud olmasına inanır, ona çətin zamanlarda  kömək edəcəyini, günahlarının bağışlanmasını, ona qarşı ədalətsizlik edən şəxsin cəzalandırılmasını istəyir.Və bu istəklər, dualar eşidilə bilər... Sual olunur, kimin tərəfindən? Allah, təmiz qəlbdən, Allaha olan sevgidən gələn duaları eşidir. Məhz Allahın rəsulu-Məhəmməd Peyğəmbər bizə bunu öyrədir. 
 
- Müsahibəyə zaman ayırdığınız və dəyərli fikirlərinizi bölüşdüyünüz üçün təşəkkür edirəm. 
 
- Siz də sağ olun.