Rusiya Xarici Kəşfiyyat Xidməti bu yaxınlarda 1941-1943-cü illərə aid bir neçə arxiv sənədini açıb. Həmin sənədlərdə 1941 -ci ilin iyun ayında Sovet kəşfiyyat agentlərinin Almaniyanın SSRİ-yə hücumundan sonra ölkələrdə insanların əhval-ruhiyyəsi və almanların gizli planları barədə mesajlar yer alıb.
80 ildən sonra məxfiliyi pozulan məlumatlardan bəzilərini təqdim edirik:
 
- 25 avqust 1941-ci ildə Sovet İttifaqı və Böyük Britaniya birgə əməliyyata başladı və qoşunlarını İrana gətirdilər. Əməliyyatın adı “Sayma” adlanırdı.
Əməliyyatın icrasında “Lend-Lease” altında SSRİ-yə tədarükün cənub marşrutunun təhlükəsizliyini təmin etmək, neft yataqlarına nəzarət və Tehranın Nasist Almaniyası tərəfindən danışmasına maneə törətmək zərurəti vardı.
 
Sentyabrın 17 -də SSRİ və Böyük Britaniyanın bir hissəsi Tehrana daxil oldu. Sovet qoşunları İranın şimal hissəsini, ingilislər isə cənubunu nəzarətə götürdü. İkinci Dünya Müharibəsi bitdikdən sonra, 1946-cı ildə anti-Hitler koalisiyasının orduları İranı tərk etdi.
 
Sovet-İngilis birgə əməliyyatından əvvəl İrandakı SSRİ agentləri müharibə ilə bağlı xəbərləri rəsmi Moskvaya ötürürdülər. Məlumatda Almaniyanın 22 iyun 1941 -ci ildə SSRİ-yə hücumundan sonra İran və digər ölkə rəhbərliyinin, əhalinin, milli azlıqların əhval -ruhiyyələrini və gözləntilərini təsvir edirdilər.
 

 
SSRİ-yə hücum və İranda reaksiya

"Təəssürat. Təxminən iyirmi gündür ki, müharibədən əvvəlki vaxtlarda Sovet-Alman silahlı toqquşması ehtimalı haqqında şayiənin yayılmasına baxmayaraq, Almaniyanın SSRİ ərazisinə hücumu böyük əks-səda doğurdu. İstisnasız olaraq hər kəsdə bomba reaksiyasi yaratdı. 

İran hökuməti və sülalə dairələri sərbəst nəfəs alıb, "son vaxtlar İraqın üstündə asılan bolşevik təhlükəsindən xilas olduqlarını” deyirdilər.  

Farsların sahibi olan sinif "Bolşevik istilası və yırtıcı quldurluq" bəlasından qurtulduqlarından xoşbəxtdir və İnşallah almanların bolşevik varlığına son qoyacaqlarına ümid edirlər”.
 
- “Şüursuz və yarı şüurlu yoxsul təbəqə hadisəyə biganədir”.


- “Kasıb fars sinifinin kiçik bir şüurlu hissəsi bu məsələyə böyük maraqla yanaşır. Müharibə zamanı İranın bütün sərhəd bölgələrinin Qırmızı Ordu tərəfindən işğal ediləcəyini və SSRİ-nin bu mübarizədən qalib çıxacağına ümid edirlər. Kommunist olmasa, ən azı yeni, daha ədalətli iqtisadi müddəalar qurulacağını deyirlər”.
 
- “İngilis diplomatiyasına satılan az sayda fars, ingilislərin İranda möhkəmlənəcəyindən məmnundur”.
 
- “Ancaq türklərin çoxu, xüsusən də Qafqazdan olan mühacirlər şaddır. 
 
"Sovet despotizminin sonu, yırtıcı bolşevizmin sonu" kimi acınacaqlı çıxışlar edərək, qurban kəsirlər. Türklərin milli istəklərinin yerinə yetirilməsi böyük və birləşmiş Turanın yaradılmasıdır. Küçələrdən və dükanlardan keçərək almanlara simpatiyalarını və Sovetlərə qarşı antipatiyalarını ifadə edirlər”.

- “Yəhudi əhalisi də sevinirdi. Onun son günlərdəki mənəvi depressiyası aradan qalxmağa başlayırdı. Bu nikbin ümidlərdən ilham alaraq, yeni münaqişə, nəhayət, yəhudi xalqının əsas düşməni olan Almaniyanın məğlubiyyətini və yəhudiliyin zülmkarlarından və fərqli çalarlarından xilas olmasını təmin edəcəkdi”.
 
- “Almanlar depressiyaya düşürlər: "Dahi-Führerin bu tək səhvi əvvəlki bütün uğurlarını məhv edə bilər”. 

Nəticə fərziyyələri
 
İran hökuməti və hərbi dairələri: "Almaniya, şübhəsiz ki, bir neçə həftə ərzində qalib gələcək, böyük Rusiyada yeni bir milli rus hökuməti təyin ediləcək, Rusiya ələ keçirdiyi bölgələri paylayacaq və İran Zaqafqaziyadan öz payını alacaq.
 
Türklər: "Almaniya altı həftə ərzində qələbə çalacaq, Ukrayna, Belarusiya və Qafqazı ələ keçirəcək".
 
Ermənilər: "SSRİ qalib gələcək, amma böyük insan qurbanları və maddi itkilərlə. Ermənistan SSRİ-dən kənarda olan tarixi Ermənistanın bir hissəsini əldə edəcək, lakin bəzi ağır qurbanlar və yeni iqtisadi quruluşun dağıdılması qaçılmazdır".
 
Daşnaklar: "Almaniya qalib gələcək. Zaqafqaziya ölkələri müstəqil respublikalar olacaq. Ermənistanda hakimiyyət daşnakların əlinə keçəcək”.
 
Almanlar: "Böyük dahi-Führerin fərmanına əsasən, SSRİ məğlub olacaq. Almaniya ilə Birlikdə olan milli dövlətlər var”.
 



Almaniyanın Yaxın Şərqdəki planı

İranın ən yüksək məlumatlı hərbi-siyasi dairələrinə görə, İran hökuməti Hitlerin Tehran üçün çox təhlükəli bir niyyətinə təəccüblənir. 

Hitler dünyanın yenidən qurulması üçün əsas olaraq irqçi-milli prinsipi seçirdi: hər bir millətin heç bir azlıq olmadan etnik sərhədləri daxilində öz suveren forması olmalı və bu millətdən əvvəlki bütün kontingent hazırda bu millətin işğal etdiyi ərazilərdə birləşdirilməlidir.
 
Bu prinsipə görə ilk növbədə Avropa və Avrasiya millətləri təşkilatlanmalıdır. Hitler uzun müddətdir Qərbi və Orta Asiya liderləri ilə birlikdə dövlətlərini aşağıdakı şəkildə yenidən təşkil etmək üçün hazırlıq işləri görür:
 
- Türkiyə, Diyarbekir vilayətindən Aralıq dənizinə qədər, Van vilayətindən başlayaraq gələcək Kürdüstanın xeyrinə kürdlərə, ərəblərin yaşadığı ərazinin bütün hissələrini gələcəyin ərəb birləşməsinə verir. Bura İran və İraq da daxil idi. 

- Güzəşt olunan torpaqlardan bütün Türk əhalisi yenidən təşkil edilən Türkiyə ərazisinə köçürüləcəkdi. Verilmiş vilayətlərin müqabilində Türkiyə, Almaniyanın tam siyasi, hərbi və iqtisadi dəstəyi ilə, İran elementləri ilə Türk elementlərinin yaşadığı SSRİ -nin bütün bölgələrini, yəni İran Azərbaycanını (Kürdlərin yaşadığı hissə istisna olmaqla), Xorasan əyalətini və Astrabad vilayətini, həmçinin Özbəkistan, Qazaxıstan və Qafqaz Azərbaycan, Qırğızıstan, Türkmənistan və hətta Tatarıstanı (Krım) idarə edəcəkdi. 

- Eyni əsasda, gələcək Ərəbistan - Ərəbistan yarımadası, İraq, Suriya, Fələstin və daha sonra bəlkə Misir, İraqın ərəblərin yaşadığı hissəsini özünə birləşdirərək bir kompakt dövlətə birləşəcək. 

- İran verilmiş ərazilərin qarşılığında Əfqanıstanı alırdı. 

Bu layihə təşkil edəcəkdi: 30 milyonluq Turan əhalisi olan Turanı, 15 və ya hətta 30 milyonluq saf ərəb əhalisi olan Ərəbistanı, 12 milyonluq əhalisi olan İran və 4 milyon Kürd əhalisi olan Kürdüstanı...
 
İranın bilikli hərbi-siyasi dairələrində bu Hitler layihəsi nəinki praktik deyil, həm də utopik hesab olunurdu.  Bununla birlikdə, Yaxın Şərqdə və xüsusilə İranda böyük fəsadlar və həll olunmaz çətinliklər yarada biləcək bəzi arzuolunmaz hadisələr üçün əsas mənbə və davamlı bir stimul kimi xidmət edə bilərdi.

Türkiyənin son siyasi mövqeyi bu nəticəyə gətirib çıxarırdı. 

Bu mövzuda artıq Almaniya ilə Türkiyə arasında razılaşmanın əldə olunmasından qorxurdular, çünki İran hökumətinə görə 18 iyun 1941-ci il tarixli Almaniya-Türkiyə müqaviləsinin 15 maddəsi var ki, onlardan hələ yalnız 3-ü açıqlanmışdı.