80 illik məxfi sənədlər açıldı:
Ermənilərin mənfur planı və müharibə gizlinləri
80 ildən sonra məxfiliyi pozulan məlumatlardan bəzilərini təqdim edirik:
- 25 avqust 1941-ci ildə Sovet İttifaqı və Böyük Britaniya birgə əməliyyata başladı və qoşunlarını İrana gətirdilər. Əməliyyatın adı “Sayma” adlanırdı.
Əməliyyatın icrasında “Lend-Lease” altında SSRİ-yə tədarükün cənub marşrutunun təhlükəsizliyini təmin etmək, neft yataqlarına nəzarət və Tehranın Nasist Almaniyası tərəfindən danışmasına maneə törətmək zərurəti vardı.
Sentyabrın 17 -də SSRİ və Böyük Britaniyanın bir hissəsi Tehrana daxil oldu. Sovet qoşunları İranın şimal hissəsini, ingilislər isə cənubunu nəzarətə götürdü. İkinci Dünya Müharibəsi bitdikdən sonra, 1946-cı ildə anti-Hitler koalisiyasının orduları İranı tərk etdi.
Sovet-İngilis birgə əməliyyatından əvvəl İrandakı SSRİ agentləri müharibə ilə bağlı xəbərləri rəsmi Moskvaya ötürürdülər. Məlumatda Almaniyanın 22 iyun 1941 -ci ildə SSRİ-yə hücumundan sonra İran və digər ölkə rəhbərliyinin, əhalinin, milli azlıqların əhval -ruhiyyələrini və gözləntilərini təsvir edirdilər.
SSRİ-yə hücum və İranda reaksiya
- “Şüursuz və yarı şüurlu yoxsul təbəqə hadisəyə biganədir”.
- “Kasıb fars sinifinin kiçik bir şüurlu hissəsi bu məsələyə böyük maraqla yanaşır. Müharibə zamanı İranın bütün sərhəd bölgələrinin Qırmızı Ordu tərəfindən işğal ediləcəyini və SSRİ-nin bu mübarizədən qalib çıxacağına ümid edirlər. Kommunist olmasa, ən azı yeni, daha ədalətli iqtisadi müddəalar qurulacağını deyirlər”.
- “İngilis diplomatiyasına satılan az sayda fars, ingilislərin İranda möhkəmlənəcəyindən məmnundur”.
- “Ancaq türklərin çoxu, xüsusən də Qafqazdan olan mühacirlər şaddır.
"Sovet despotizminin sonu, yırtıcı bolşevizmin sonu" kimi acınacaqlı çıxışlar edərək, qurban kəsirlər. Türklərin milli istəklərinin yerinə yetirilməsi böyük və birləşmiş Turanın yaradılmasıdır. Küçələrdən və dükanlardan keçərək almanlara simpatiyalarını və Sovetlərə qarşı antipatiyalarını ifadə edirlər”.
- “Almanlar depressiyaya düşürlər: "Dahi-Führerin bu tək səhvi əvvəlki bütün uğurlarını məhv edə bilər”.
İran hökuməti və hərbi dairələri: "Almaniya, şübhəsiz ki, bir neçə həftə ərzində qalib gələcək, böyük Rusiyada yeni bir milli rus hökuməti təyin ediləcək, Rusiya ələ keçirdiyi bölgələri paylayacaq və İran Zaqafqaziyadan öz payını alacaq.
Türklər: "Almaniya altı həftə ərzində qələbə çalacaq, Ukrayna, Belarusiya və Qafqazı ələ keçirəcək".
Ermənilər: "SSRİ qalib gələcək, amma böyük insan qurbanları və maddi itkilərlə. Ermənistan SSRİ-dən kənarda olan tarixi Ermənistanın bir hissəsini əldə edəcək, lakin bəzi ağır qurbanlar və yeni iqtisadi quruluşun dağıdılması qaçılmazdır".
Daşnaklar: "Almaniya qalib gələcək. Zaqafqaziya ölkələri müstəqil respublikalar olacaq. Ermənistanda hakimiyyət daşnakların əlinə keçəcək”.
Almanlar: "Böyük dahi-Führerin fərmanına əsasən, SSRİ məğlub olacaq. Almaniya ilə Birlikdə olan milli dövlətlər var”.
Almaniyanın Yaxın Şərqdəki planı
Bu prinsipə görə ilk növbədə Avropa və Avrasiya millətləri təşkilatlanmalıdır. Hitler uzun müddətdir Qərbi və Orta Asiya liderləri ilə birlikdə dövlətlərini aşağıdakı şəkildə yenidən təşkil etmək üçün hazırlıq işləri görür:
- Türkiyə, Diyarbekir vilayətindən Aralıq dənizinə qədər, Van vilayətindən başlayaraq gələcək Kürdüstanın xeyrinə kürdlərə, ərəblərin yaşadığı ərazinin bütün hissələrini gələcəyin ərəb birləşməsinə verir. Bura İran və İraq da daxil idi.
Bu layihə təşkil edəcəkdi: 30 milyonluq Turan əhalisi olan Turanı, 15 və ya hətta 30 milyonluq saf ərəb əhalisi olan Ərəbistanı, 12 milyonluq əhalisi olan İran və 4 milyon Kürd əhalisi olan Kürdüstanı...
İranın bilikli hərbi-siyasi dairələrində bu Hitler layihəsi nəinki praktik deyil, həm də utopik hesab olunurdu. Bununla birlikdə, Yaxın Şərqdə və xüsusilə İranda böyük fəsadlar və həll olunmaz çətinliklər yarada biləcək bəzi arzuolunmaz hadisələr üçün əsas mənbə və davamlı bir stimul kimi xidmət edə bilərdi.
Türkiyənin son siyasi mövqeyi bu nəticəyə gətirib çıxarırdı.
Sevinc Kərimova