İqtisadi şərhçilərin “Dünya bu böhrandan xilas ola  bilməyəcək” deyən qismi haqlı çıxdı: 2008-də başlayan “Mortgage böhranı”  “Lehman Brothers” və “Sachs” kimi maliyyə qurumlarının iflasına səbəb olsa da borc bataqlığı daha da dərinləşdi.

2000-ci illərin əvvəllərində  qəsdən 7-8 dəfə  şişirdilən neft və tikinti qiymətləri dünya iqtisadiyyatını elə bir vəziyyətə gətirdi ki, nə neftin qiymətinin sıfırın altına düşməsi, nə də FED-in faizləri sıfıra endirib pul siyasətindəki hər cür manevrləri tədavülə daxil etməsi vəziyyətin  düzəlməsinə əsla kömək edə bilmir.

1970-ci illərin əvvəlindən başlayıb 1980-ci illərin axırında SSRİ-ni yıxan “kağız üstündəki pul hərəkətləri”,  yəni, “pripiska”, təxminən eyni vaxtda pulu  istehsal sistemlərindən kənara çıxararaq birjaya, qiymətli kağızlara, bank faizlərinə yönləndirən və 2000-ci  illərin əvvəlində bunu var gücüylə şiddətləndirən kapitalizmin öz “pripiskası” indi  özünü vurur.

Bunun nəticəsi olaraq  qarpız Donald Trampın başında partlayır, çünki o, kapitalizmin  iflas etmiş “bank, birja, borc, qiymətləri şişirdilmiş  neft və tikinti”  məfhumlarının ən güclü əməli təmsilçilərindən biridir.
Azərbaycan atalar sözündə deyildiyi kimi, “nə tökərsən aşına,o çıxar qaşığına”, içindən çıxmağın mümkün olmadığı iqtisadi böhranın nəticədə siyasi böhrana çevrilməsi də qacılmaz idi.

Taleyin ironiyasına baxın ki, diktatorların koronavirusu fürsət  bilərək öz rejimlərini daha da sərtləşdirəcəyi gözlənilərkən dinc nümayişçilərə qarşı ən sərt tədbirlər çağırışını ABŞ prezidentindən eşitdik. Halbuki, diktatorların öz rejimlərini sərtləşdirmə təşəbbüslərilə bağlı Konqresin və Senatın qanun qəbul edəcəyi proqnozlaşdırılır, bunun üçün gecə-gündüz materiallar toplandığı bildirilirdi.

İndi isə POTUS ordunu dinc aksiyaçıların üstünə salmaqdan dəm vurur. Sanki ölkəni 100 il məşğul edib qaralarla ağları vuruşduran  vətəndaş müharibəsi bu dəfə Tramp ilə cəmiyyət arasında baş verəcək. Və uzun müddətdən sonra ölkə dərisinin rəngi qara olan bir vətəndaşın dövlətinin polisi tərəfindən vəhşicəsinə boğularaq öldürülməsilə çalxalanır, birja, qumar, tikinti mafiyasının siyasi təmsilçisi Donald Tramp öz hərəkətlərilə diktatorların əllinə  ən yaxşı fürsəti verir.

Xaricdəki Amerika şirkətlərini ölkəyə  gətirərək dolları  da “tapılmaz hind qumaşı”na çevirən Tramp hökuməti “ölkəni daha güclü gətirməkdən” dəm vururdu. Ancaq  hər şey bir anda tərsinə döndü.
Bu, kapitalizmin dərin iqtisadi böhranından sonra o sistemin üstqurumu olan siyasətin böhranıdır.

İşin simvolikliyinə baxın ki, ağlarla qaraların 100 illik mübarizəsindən sonra qurulan müasir ABŞ dövləti yenidən dərisinin rəngi ağ bir polisin dərisinin rəngi qara bir vətəndaşı boğaraq öldürməsilə tarixinin ən dərin böhranlarından birinə yuvarlanıb.

Böhranın  bundan əvvəlki prezident Obamanın yox, xələfi Trampın dövründə baş verməsi dünyada yeni bir eranın qapısını aralayır. Elmin, intellektin, istehsalın ön plana çıxacağı   yeni eranın fikir dinamosu ziyalılar olacaq: alimlər, yazarlar, incəsənət insanları.

Etiraz nümayişlərində həbs edilənləri öz puluyla zəmanət verərək həbsdən azad etdirən  qadın  müğənni də yeni eranın simvollarından biridir.
ABŞ-dakı etirazlar dünyadakı yeni dönəmin radikal müxalifətlə yanaşı, radikal ziyalılıq dövrü olmasının lüzumunu nümayiş etdirir.
Tarixdə buna ən yaxşı örnəklərdən biri Nobel mükafatı laureatı yazar Vilyam Faulkerdir.

Yazıçının  heç vaxt tərk etmədiyi  Missisipiyə qonaq gəlmiş 14 yaşlı zənci Emmet Tillin 28 avqustda  iki ağ dərili tərəfindən məhz dərisinin rənginə görə qətlə yetirilməsinə Faulkner İtaliyadan   radikal şəkildə etiraz edərək “United Prezz” agentliyinə bu bəyanatı vermişdi:

“Bu gün bizim yaşayıb-yaşamayacağımıza dair məsələ həll edilir. Mümkündür ki, iki bəyaz dərili yeniyetmənin mənim doğma  məmləkətim Missisipidə zənci uşağı öldürərək yol verdiyi  kədərli və faciəli hərəkət bizim yaşamağa haqqımız olub-olmadığına dair suala cavab verəcək. Əgər biz Amerikada ümid verməyən mədəniyyətimizin inkişafında uşağı öldürmək dərəcəsinə çatmışıqsa, bunun  səbəbi nə olursa-olsun, uşağın dərisinin rəngi nə olursa-olsun, biz məhv olmağı haqq etmişik və sözsüz ki, məhv olacağıq”.

Prezident  Kennedy  ömrünün  axırına yaxın William Faulkneri Ağ evə dəvət edəndə “Buradan oraya 160 mildən çox yoldur,bir nahar üçün getməyə dəyməz”- deyə dəvəti rədd edən bir yazarın ölkəsi,əlbəttə ki,demokratik qaydalarla idarə edilmək məcuriyyətindədir..Bu gün ABŞ-dakı xüsusi təyinatlı polislərin  zənci  Floydun xatirəsi önündə diz çökmələrinin mənbəyi Faulknerin 18 sentyabr 1955-də Romadan verdiyi bəyanatdır.
Azərbaycan yazıçısı nə edir? Əlindəki siyahıdan “müxalif olmayan” yazar-şairlərə ev paylayır,bununla da rahatlıq tapmayıb sanatoriyaya  ad verilməsini təklif edir.

Willam Faulknerin mübarizəsiylə qurulan ölkə ilə 1937-nin üzə duranlarının qurduğu ölkə  arasındakı fərq elə bu qədər sadədir.
Yer kürəsi yenidən ziyalının qapısını döyür...