Daha.az Millət vəkili Fazil Mustafanın çapa hazırladığı “Anladım. Tanıdım. Yaşadım” adlanacaq kitabından Milli Mətbuat tarixiylə bağlı essesini təqdim edir.

HƏSƏN BƏY ZƏRDABİ

“Çağırıram gəlmir, göstərirəm görmür, deyirəm qanmır”. Azərbaycan milli mətbuatının yaradıcısı Həsən bəy Zərdabinin öz toplumu ilə mübarizəsinin qısa şüarı bundan ibarət idi. Həsən bəy türk düşünürü Arif Nihat Asyanın sözləriylə desək: “İşığı önünə al yürü, kölgən arxandan istər gəlsin, istər gəlməsin” prinsipi ilə yola çıxanlardan idi.
Milli Mətbuat Günü Həsən bəy adlı bir Aydınlıq Günəşi ilə bağlıdır. Gün demək, Günəşin insan həyatı üçün faydalı təzahürü deməkdir. Gün, Günəşdən ötürülən çox kiçik enerjidir ki, Yer kürəmizi aydınladır.

1875-ci ildə Gün işığına çıxan “Əkinçi” kodu altında öz tükənməz enerjisi ilə şumladığı torpağın hər qarışından məhsul götürəcəyinə böyük ümid bəsləyirdi. Düşünürdü ki, Günəş var, Torpaq var, canlı toxum varsa, hərtərəfli yetkin bir toplumun yetişməsi üçün daha nə lazımdır?… Ancaq nəzərə almamışdı ki, bu torpağın alt qatında toplumun yaşadığı, anladığı “din”in cəhalət, xurafat adlı daşlı-gilli bərəkətsiz qarışığı var. Və o qarışığın hesabına Həsən bəy arzuladığı məhsulu götürə bilmədi. Tanınmış türk şairi Cənab Şəhabəddin sanki Zərdabinin sıxıntılarını düşünərək yazmışdı: “Həyatda ən çətin şey qayəsiz insanlarla birlikdə yaşamaq məcburiyyətində qalmaqdır”.

O, qəzet işinə söz əkinçiliyi kimi baxırdı. Toxumu səpirsən, hər qarışından cücərtilər boy verəcək. Ancaq torpağın və toplumun tərkibində hansı qarışığın olması çox önəmlidir. Yenə də şükürlər olsun ki, bu Günəşin yanğısının hesabına ayrı-ayrı vaxtlarda Günün əkinçiləri yetişdi. Onlar da durmadan toxumları səpdilər. Bu günümüzdə nələrsə yaxşı-pis cücəribsə, həmin əkinçilərin iztirablarının, alın tərinin və istedadının nəticəsidir.

Bizdə bu peşənin insanlarına jurnalist deyirlər. Əsrin əvvəllərində qəzetçi deyərdilər. Fikrimcə, qəzetçi daha uyğundur. Türkiyədə də qəzetəçi ifadəsi yayğındır. Həm də birini digərindən fərqləndirmək üçün “usta qəzetəçi” ifadəsini işlədirlər. Bizdə bu təqribən “peşəkar jurnalist”ə ekvivalent ifadədir. Ancaq ən prestijlisi də “Əməkdar jurnalist” ifadəsidir. Çünki bunun arxasında rəsmi tanınma sənədi var.
Mənim qəzetçilərə baxışım belədir: usta qələm əhli, peşəkar qəzetçi və kar qəzetçi.

Birincilər sadəcə bu peşədə özəl istedad sahibidir və təkrarolunmaz yazı üslubları, peşə əxlaqı və idealizmi ilə fərqlənir. İkincilər vərdiş və təcrübə ilə bu peşədə məskunlaşıb, öz işlərini yaxşı bilirlər, özəlliklə də nəyi eşidib, nəyi eşitməməyi yaxşı bilirlər. Peşə ilə karlığın sintezini qurmağı bacaranlardır. Həmişə “tərəqqi”dədirlər.

Üçüncülər isə bu sahədə özlərini eşitməzliyə qoyublar, istedadsızlıqdan narahat deyillər, imtiyaz və növbə məsələlərində həssasdırlar, peşənin içində usanmadan yaşayırlar.
Bu gün Azərbaycan mətbuatında çox az sayda əkinçi var, biçinçilərlə yeyimçilər mütləq çoxluğu təşkil edir. Ona görə də toplumu dəyişməyə, yeniləşdirməyə, nimdaş dəyərlərini söküb dağıtmağa risq edən idealistləri görəndə sevinirsən, təsəlli tapırsan.

Həsən bəyin “əkinçi”liyinin bir maraqlı məqamı da var. İyul ayları bizim coğrafiyada əkin vaxtı deyil. Nə yazlıq əkinin, nə də payızlıq əkinin vaxtına uyğundur. Gecikməyin səbəbi münbit torpağın, yəni sağlam düşüncənin olmaması idi…

Hələ Qori Müəllimlər Seminariyasının da Azərbaycan bölməsi fəaliyyətə başlamamışdı. Ermənilərin, gürcülərin məktəbləri də vardı, qəzetləri də. Ona görə də Azərbaycan tarlasına bu toxum virtual olaraq Tiflisdən səpilmişdi. Həsən bəy qəzet savaşında ənənəvi olaraq yalnız rus, gürcü və erməni ilə deyil, öz doğma qaragüruhu ilə də üz-üzəydi. Bəlkə də, buna görə Həsən bəy Məlikovdan daha çox onu həm dünənin, həm də günümüzün şərtlərində Zərdabi olaraq tanımaq, tanıtmaq daha məntiqlidir. Bu adın bir bölgə ilə əlaqələndirilməsini təsadüfi də saymaq olar.

Zərdab sözü dilimizdə orqanizimdə ilan zəhərinə qarşı dirənc formalaşdırmaq üçün vurulan tibbi mayeni ehtiva edir. Həsən bəy həm də bizim millətin cəhalət və nadanlıq tarixinə vurulmuş bir zərdabdır. Dünən də, bu gün az sayda olsa da, müstəqil dövləti qorumaq, milləti çağdaş dəyərlərə daşımaq ruhu bu zərdabın təsirini öz mövcudluğunda qoruyan insanlarımızın hesabınadır… Milli Mətbuat Günü həm də çevrədəki erməni və irani ilanlarla birgə yaşamaq və ayaqda qalmaq üçün zərdablandığımız gündür.

ABŞ Prezidenti olmuş Endrü Ceksonun (Andrew Jackson; 1767–1845) belə bir ibrətamiz fikri var: “Cəsarətli bir adam təkbaşına bir çoxluqdur”. Bax, əslində, Zərdabi kimi şəxsiyyətlər də bütün zamanların təkbaşına çoxluğudur.

İrançı zehniyyətə, geriçi din ənənəsinə qarşı çıxan böyük milli aydınımız Həsən bəy Zərdabiyə İran mədəniyyətinin təsiri altında olan Azərbaycan cəmiyyətinin böyük əksəriyyəti nifrət edirdi. “Əkinçi” həm də ona görə yaşaya bilmədi ki, o xalqın sonradan “qazanılmış” olsa da, ənənəviləşmiş identikliyinə qarşı çıxırdı və böyük hücumlara məruz qalırdı. 22 iyul 1875-ci ildə çıxan “Əkinçi”nin öz əkdiyi məhsulu yığmadan 1877-ci ildə bağlanmasının da əsas səbəbi burada yatırdı. Hətta İrançı düşüncə mirasına bağlılığı olan böyük mütəfəkkirimiz Əhməd bəy Ağaoğlu belə, Parisdə oxuduğu zaman özünün “Persiya cəmiyyəti” məqaləsində Həsən bəy Zərdabini yeni türk ədəbi dilini təşviq etməklə xalqımızı ənənəvi dəyərlərinə real təhlükə yaratmaqda ittiham edirdi. O zaman Əhməd bəy Ağaoğlu İrançı düşüncə mirasının Paris və Londonda elmi təbliğini aparırdı. Sonradan Əhməd bəy məhz bu düşüncənin Azərbaycan xalqının taleyində yaratdığı fəlakəti, qaranlığı, gerizəkalılığı anlayaraq, Həsən bəylə eyni hədəfə doğru yürüdü və böyük bir milli miras qoyub getdi. Bu hekayənin anlamı budur ki, şəxsi mənada siyasətdə bir-birinə düşmən olan insanlar unutmamalıdır ki, millətin taleyi ilə bağlı məsələlər zərurət yarandıqda onları mütləq birləşdirəcəkdir.

Mən bilmirəm Həsən bəy Zərdabidən yüz il sonra daha nələri mənimsəyəcəyik, ancaq başlığa çıxardığım çağırışı qaragüruha təslim olmuş aydınlarımızın sayı artdıqca hökmən təkrarlayacağımızdan əminəm: “Çağırıram gəlmir, göstərirəm görmür, deyirəm qanmır”. Höte deyirdi, “Adam özünü bir şeyə tamamən həsr etdikdə, Tanrı da hərəkətə keçər”. Ancaq qaragüruhu da öz qəlibində var edən Tanrı olduğuna görə, bu hərəkətin əlamətləri sonrakı dönəmlərdə Zərdabinin diləklərinə, ümidlərinə uyğun üzə çıxmadı.
Günümüz aydınlıq olsun! – Cahilliyə qarşı zərdab vurulan Günümüzü deyirəm.