Rusiya hələ əvvəlcədən üzdə Zəngzəur dəhlizinin açılmasına qarşı olmadığını nümayiş etdirib və ötən illərdə 2020-ci ilin 10 noyabr sazişində bununla bağlı maddənin mövcudluğuna istinad edib. Lakin Kreml bu dəhlizin yalnız özünün siyasi və hərbi nəzarəti altında işləməsini istəyib. Bu da onun həm regiona, həm də Türkiyəni Azərbaycan və Orta Asiya Türk respublikaları ilə birləşdirəcək xəttə nəzarət imkanını tanımış olurdu. Elə Moskvanın Azərbaycanla Ermənistanın imzaladağı Vaşinqton sənədinə münasibəti də bu kontekstdən irəli gələrək, 2020-ci ilin 10 noyabr sazişinə əsaslanır. O sazişə ki, artıq “ölüdür”…

Tehransa lap əvvəldən Zəngəzur dəhlizinə “yox” deyib və bunu müxtəlif bəhanələrlə, o cümlədən, guya regionda sərhədlərin dəyişəcəyi, guya İranın şimala yolunun bağlanacağı və digər yalan, saxta səbəblərlə izah edib.

İndi isə xüsusilə Vaşinqtondakı məlum görüşdən və imzalanan sənədlərdən sonra İran rəhbərliyində Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı bir növ “ikitirəlik” müşahidə olunur. Bu bəyanatdan sonra ilk ortalığa atılan İranın ali dini lideri Xameneinin müşaviri Əli Əkbər Vilayəti oldu.

Rəhbərinin dili ilə danışan Vilayəti İranın az qala “yeri-göyü silkələyəcəyini” bildirib və onun sərhədi yaxınlığında “ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi nəqliyyat dəhlizi”nin yaradılmasına icazə verməyəcəyini qeyd edib: “Qafqaz dünyanın ən həssas coğrafi nöqtələrindən biridir və bu dəhliz Trampın sahib olduğu tranzit marşrutu yox, onun muzdluları üçün qəbiristanlıq olacaq".

O, Rusiyanın da strateji baxımdan bu dəhlizin əleyhinə olduğunu deyib və İranın Moskvanın iştirakı olmadan belə bu dəhlizin qarşısını alacağını söyləyərək, “xoruzlanıb”…

Lakin Vilayətini “iniltisi” Xamenei rejiminin əlacsızlığının və acizliyinin növbəti nümayişindən başqa bir şey olmadı. Onun ardınca çıxış edən İran rəsmiləri daha yumşaq və “yolagələn” açıqlamalar verdilər.

İlk olaraq Prezident Məsud Pezeşkian bu məsələnin “şişirdildiyini” və İranın Zəngəzur dəhlizinin əleyhinə olmadığını bəyan etdi: "İran Zəngəzur dəhlizinin region dövlətlərinin ərazi bütövlüyünü pozmayacağı təqdirdə həyata keçirilməsini dəstəkləyir".

Onun sözlərinə görə, Tehranın bu məsələ ilə bağlı tələbləri yerinə yetirilib: "Marşrut mövcud sərhədləri qoruyur, nəqliyyat əlaqəsini təmin edir, Avropa və şimala tranzitə mane olmur". Eyni zamanda, Pezeşkian yalnız ABŞ şirkətlərinin layihədə iştirakından narahatlığını bildirib.

Ancaq nəzərə alsaq ki, İranda Prezident heç də əsas və son söz sahibi deyil, onun bu açıqalmasına İranın rəsmi mövqeyinin qeyd-şərtsiz izahı kimi baxmamaq da olardı. Lakin onun ardınca çıxış edən İranın Xarici İşlər naziri Abbas Əraqçinin açıqlaması göstərdi ki, Pezeşkianın mövqeyi bir növ ümumilikdə İran rejiminin mövqeyilə uzlaşdırılıb. Belə ki, Əraqçi çərşənbə axşamı Ermənistan xarici işlər nazirinin müavininin Tehrana gələcəyini və onunla məsləhətləşmələr aparılacağını deyib.

Eyni zamanda əlavə edib ki, söhbət dəhliz yox, yoldan gedir və İran müəyyən şərtlər nəzərə alınmaqla, bunun əleyhinə deyil: "Qafqaz regionuna gəlincə, bizim mövqelərimiz tamamilə aydındır: biz regionun bütün ölkələrindən öz əraziləri üzərində tam suverenliyi qoruyub saxlamağı, regionun bütün ölkələrinin ərazi bütövlüyünə hörmət etməyi və beynəlxalq sərhədlərdə heç bir dəyişikliyi qəbul etməməyi tələb edirik. Ermənistandan keçən dəhliz məsələsi tamamilə aradan qaldırılıb, söhbət Ermənistanın suverenliyi və yurisdiksiyası altında, bu ölkənin ərazisində tikiləcək tranzit yolundan gedir. Bu layihənin həyata keçirilməsi şirkətin məsuliyyətindədir və bəyanatda qeyd olunur ki, bu, Ermənistanda qeydiyyatdan keçmiş və bu ölkənin qanunvericiliyinə uyğun fəaliyyət göstərən Amerika-Ermənistan şirkəti olacaq… Təbii ki, regionda istənilən formada xarici mövcudluğun regionda sülh və sabitlik üçün mənfi nəticələri ola bilər. Biz bu məsələni Azərbaycan və Ermənistan tərəfləri qarşısında həmişə qaldırmışıq və bundan sonra da vurğulayacağıq”.

Xameneinin digər yaxın adamı - İranın Xarici Əlaqələr üzrə Strateji Şurasını təmsil edən Əli Baqeri isə deyib ki, “Zəngəzur dəhlizinin geosiyasi təsirləri var və “İran bunu gözardı etməyəcək”.

Bir sözlə, İrandakı hakim fars rejimi bir yandan əlacsızlıqdan Zəngəzur dəhlizinə birmənalı “yox” deyə bilmir. Buna görə bir növ özünə təskinlik verərək, onun əhəmiyyətini azlatmağa və guya İranın qoyduğu şərtlərə əməl olunduğunu göstərməyə çalışır. Hansı ki, nə Azərbaycanın, nə də xüsusilə bu razılaşmanın əsas qarantı kimi çıxış edən ABŞ-nin İranın hansısa “şərtlərini” gözdən keçirdiyini, onunla hesablaşdığını düşünmək absurddur.

Digər yandan, tərəflər zatən İranın guya narahatlıq keçirdiyi “ərazi bütövlüyü”, “sərhədlərin qorunması” və digər bu kimi prinsiplərdən çıxış ediblər və məlum sənəddə Tehranın “ilişəcəyi” hər hansı bir müddəa yoxdur.

Ermənistana gəlincə, o da bu məsələdə ilk növbədə ABŞ-yə, Qərbə istinad edir, İranı isə “yola verməklə” vəziyyətdən çıxmağa çalışır.

İstənilən halda, Azərbaycan bu tarixi razılaşmanı imzalamaqla olduqca məharətli siyasi, diplomatik gediş etdi. İndi məsuliyyət dəhlizin keçəcəyi Ermənistanın və bu yolun qarantı olan ABŞ-nin üzərindədir. İran öz suallarını və iradlarını(əgər bacarırsa) onlara yönəltməlidir.

Rusiya öz yaramaz, irticaçı, qaba gücə söykənən xarici siyasəti, xüsusilə də Ukarynada apardığı amansız işğalçılıq müharibəsi sayəsində Qafqazdakı nüfuzunu demək olar, sıfırlamaq üzrədir. İranınsa xüsusilə İsrailin 12 günlük əməliyatından sonra az qala “quru nəfəsi” qalıb. Bu baxımdan regiona destruktiv, işğalçı Rusiya-İran təsirinin öz yerini yaradıcı, investisiya və iqtisadi yönümlü Türkiyə-Qərb təsirinə verməsi artıq qaçılmazdır.

C.Məmmədli