"Dövlət yataqxana təminatını genişləndirməli, tələbələr üçün nəqliyyat və yemək subsidiyaları tətbiq etməli, kitabxana və tədris resurslarından istifadədə güzəştlər yaratmalıdır"

2025-ci ilin 1 sentyabrından etibarən Azərbaycanda ali təhsil müəssisələrində və digər təhsil pillələrində təqaüd məbləğləri artırılıb. Rəsmi rəqəmlərə görə, yeni tədris ilindən elmlər doktoru hazırlığı üzrə doktorantlara aylıq 450 manat, fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorantlara isə 300 manat təqaüd ödəniləcək.

Magistratura səviyyəsində təhsil alan tələbələrin akademik göstəricilərinə uyğun olaraq 91–100 bal toplayanlara 240 manat, 71–90 bal toplayanlara 180 manat, 51–70 bal toplayanlara isə 120 manat təqaüd verilir.

Bakalavriat səviyyəsində təhsil alan tələbələr üçün bu məbləğlər 91–100 bal üçün 200 manat, 71–90 bal üçün 160 manat, 51–70 bal üçün isə 110 manat təşkil edir.

Orta ixtisas təhsili müəssisələrində isə bu göstəricilər 91–100 bal üçün 110 manat, 71–90 bal üçün 90 manat, 51–70 bal üçün isə 70 manatdır.

Peşə təhsili alan gənclərə isə qiymətlərinə görə 70–110 manat aralığında təqaüd ayrılır.

Təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda təqaüdlərin real dəyəri xarici ölkələrlə müqayisədə xeyli aşağıdır. Kirayə haqqı, ərzaq, nəqliyyat və dərsliklər üçün tələb olunan minimum büdcə nəzərə alındıqda, ən yüksək məbləğ hesab olunan 450 manatlıq doktorantura təqaüdü ilə belə Bakıda və digər iri şəhərlərdə aylıq yaşayış xərclərini ödəmək real görünmür. Bu isə tələbələrin əlavə iş tapmağa məcbur olmasına gətirib çıxarır və nəticədə onların elmi fəaliyyət və akademik uğurları ikinci plana keçir.

Daha ciddi problem isə odur ki, gənclərin, xüsusən də magistrant olmaq istəyənlərin əsas seçimi xarici universitetlərə yönəlib. Türkiyə, Almaniya və digər Avropa ölkələrində daha yüksək təqaüd imkanları gənclər üçün həm təhsil keyfiyyəti, həm də sosial təminat baxımından daha cəlbedici görünür. Təsadüfi deyil ki, 2024-cü il üzrə magistraturaya qəbul kampaniyasının yekununda 3 514 plan yeri boş qalıb. Bu il də buna bənzər mənzərə yaşanıb.

Xarici ölkələrdə, xüsusən də Avropada dövlət tərəfindən verilən təqaüdlərə nəzər salsaq, rəqəmlərin xeyli yüksək olduğunu görərik:

-Almaniyada “BaföG” sistemi çərçivəsində bakalavr və magistr tələbələri aylıq maksimum 934 avro (1 861 manat) təqaüd alırlar. Əla nəticə göstərən tələbələrə “Studienstiftung” vasitəsilə doktorantura səviyyəsində aylıq 1 650 avro  (3 288 manat) və 100 avro (199 manat) tədqiqat əlavəsi ödənilir.

-Fransada sosial meyarlara əsasən verilən CROUS təqaüdü bakalavr və magistr səviyyəsində aylıq 500 avro (996 manat), doktorantura səviyyəsində isə minimum 2 200 avro (4 385 manat) təşkil edir.

-İtaliyada DSU proqramları çərçivəsində bakalavr və magistr tələbələri aylıq 600 avro (1 196 manat) təqaüd alırlar. Doktorantura səviyyəsində isə bu məbləğ regiondan asılı olaraq dəyişir.

-İspaniyada "Beca MEC” proqramı ilə bakalavr və magistr tələbələri aylıq 400 avro (797 manat), əlavə olaraq isə illik 1 500–2 500 avro  (2 989–4 983 manat) birdəfəlik təqaüd alırlar.

-Norveçdə doktorantura tələbələri dövlət tərəfindən işçi statusunda sayılır və illik 4 700–5 200 ABŞ dolları (7 993–8 843 manat) əməkhaqqı alırlar.

-Danimarkada SU sistemi çərçivəsində yerli tələbələr bakalavr və magistr səviyyəsində aylıq  940 ABŞ dolları (1 598 manat) təqaüd alırlar.

-Finlandiyada Kela sistemi ilə bakalavr və magistr tələbələri aylıq 300 avro (598 manat) təqaüd alır, əlavə olaraq dövlət tərəfindən yaşayış üçün kredit imkanı təqdim olunur.

-Niderlandda DUO proqramı çərçivəsində yerli tələbələr bakalavr və magistr səviyyəsində aylıq 400 avro (797 manat) təqaüd və əlavə yaşayış dəstəyi alırlar.

Bu mövzu ilə bağlı təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirib ki, Azərbaycan ali təhsilində tələbələrin sosial müdafiəsini təmin edən əsas alətlərdən biri dövlət təqaüdləridir: “Bu günlərdə təqaüdlərin artırılması ilə bağlı qərar ictimaiyyətdə müsbət qarşılandı, amma rəqəmlərə diqqət yetirdikdə görünür ki, bu artım real vəziyyəti dəyişmir. Rəsmi məlumata görə, 2024/2025-ci tədris ilində adi tələbələr üçün təqaüdlərin məbləği 90–210 manat arasında dəyişir. Halbuki Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, ölkədə aylıq yaşayış minimumu 246 manat, Bakı şəhərində isə real xərclər bundan da yüksəkdir. Sadə hesablamalar göstərir ki, bir tələbənin yalnız yemək və yol xərci orta hesabla ayda 300–350 manat təşkil edir, kirayə və digər gündəlik ehtiyaclarla birlikdə bu məbləğ 500–600 manata qədər yüksəlir. Deməli, təqaüd artımı olsa da, tələbələrin minimal xərclərini qarşılamaqdan uzaqdır”.

Ekspert qeyd edir ki, “Təhsil haqqında Qanun”un 14-cü maddəsində dövlətin vəzifəsi kimi təhsilalanların sosial müdafiəsinin təmin olunması göstərilib: “Amma mövcud təqaüd mexanizmi bu öhdəliyi tam yerinə yetirmir. Təqaüd, mahiyyət etibarilə, tələbənin təhsil imkanlarını dəstəkləməli, onun maddi sıxıntılardan uzaq şəkildə oxumasını təmin etməlidir. Reallıqda isə tələbələrin əksəriyyəti əlavə iş tapmağa məcbur olur. Bu, bir tərəfdən dərslərə davamiyyətə, digər tərəfdən təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Sosial bərabərlik prinsipi də pozulur. İmkanlı ailələrin övladları təhsilini rahat davam etdirə bilir, lakin regionlardan gələn və sosial cəhətdən zəif ailələrdən olan tələbələr təhsilini dayandırmaq riski ilə üzləşirlər”.

Ekspertin fikrincə, təqaüdlərin artımı dövlətin bu sahədə müəyyən addım atmaq niyyətini göstərsə də, bu addımlar yetərli deyil:  “Fərqlənmə diplomu ilə oxuyanlar, yüksək bal toplayanlar və beynəlxalq olimpiada qalibləri üçün xüsusi təqaüdlərin olması stimullaşdırıcıdır. Amma bu stimullar yalnız kiçik bir qrupu əhatə edir. Geniş tələbə kütləsi isə real dəstəkdən kənarda qalır. Təqaüd artımları inflyasiya fonunda sürətlə mənasını itirir və tələbələrin sosial vəziyyətini köklü şəkildə dəyişmir”.

Kamran Əsədov əlavə edib:  “Dünya təcrübəsinə nəzər saldıqda, Azərbaycanın reallıqlarının nə qədər geri qaldığı aydın olur. Estoniyada tələbələr dövlət təqaüdü olaraq ayda 340 avro alır, əlavə olaraq ictimai nəqliyyatdan pulsuz istifadə imkanına malikdirlər. Litvada dövlət təqaüdləri 300 avrodan yuxarıdır. Türkiyədə Kredi və Yurtlar Qurumu tələbələrə həm təqaüd, həm də faizsiz kredit təqdim edir və bu dəstək onların yaşayış xərclərinin böyük hissəsini qarşılayır. Avropa İttifaqı ölkələrinin əksəriyyətində tələbə təqaüdləri 300–800 avro arasında dəyişir ki, bu da tələbələrin həm təhsil, həm də gündəlik həyatını təmin etməyə imkan verir. Azərbaycan tələbələri isə 90–210 manatlıq təqaüdlə faktiki olaraq yalnız yolpulunun və yeməyin cüzi hissəsini qarşılaya bilir. Bu isə həm sosial bərabərliyin pozulması, həm də ali təhsilin cazibədarlığının azalması deməkdir”.

Ekspertin qənaətincə, əgər mövcud vəziyyət dəyişməzsə, nəticədə daha çox tələbə təhsilini yarımçıq qoyacaq, kənar işlərə üz tutacaq və ölkədən xaricdə təhsil almağa maraq artacaq: “Bu isə Azərbaycanın insan kapitalına vurulan zərbədir. Nə dəyişməlidir sualının cavabı isə aydındır: Təqaüdlər yaşayış minimumuna uyğunlaşdırılmalı, tələbələrin real gündəlik xərclərini qarşılaya biləcək səviyyəyə qaldırılmalıdır. Təqaüd mexanizmi diferensiallaşdırılaraq tələbələrin yalnız akademik göstəriciləri deyil, sosial vəziyyəti də nəzərə alınmalıdır. Dövlət yataqxana təminatını genişləndirməli, tələbələr üçün nəqliyyat və yemək subsidiyaları tətbiq etməli, kitabxana və tədris resurslarından istifadədə güzəştlər yaratmalıdır. Bu, həm də “təhsil bərabərliyi” prinsipinin reallaşması deməkdir”.

Sonda ekspert əlavə edir ki: “Elm və Təhsil Nazirliyi bu istiqamətdə ciddi iş aparmır. Təqaüdlərin artırılması ilə bağlı epizodik qərarlar verilir, amma uzunmüddətli plan yoxdur, sosial proqnozlar açıqlanmır, tələbələrin real vəziyyəti ilə bağlı ictimaiyyətə hesabat təqdim edilmir. Nazirlik yalnız rəqəmlərlə kifayətlənir, amma təhsil alanların gündəlik ehtiyaclarının hansı səviyyədə qarşılandığını öyrənmək üçün geniş tədqiqatlar aparılmır. Nəticədə tələbələr öz sosial vəziyyətləri ilə təhsilləri arasında seçim etmək məcburiyyətində qalır. Əgər dövlət təhsil sahəsində həqiqətən insan kapitalını prioritet elan edirsə, tələbə təqaüdləri sadəcə simvolik dəstək yox, ali təhsili əlçatan və bərabər imkanlı edən real sosial alətə çevrilməlidir”.

E. Bəyməmmədli