Təəssüf ki, uzun illərdir Azərbaycanda mövcud olan iqtisadi sistemi bazar iqtisadiyyatından başqa hər cür adlandırmaq olar – “resurs iqtisadiyyatı”, “cərimə iqtisadiyyatı”, “məmur-oliqarx iqtisadiyyatı”, yaxud “başlı başısını saxlasın iqtisadiyyatı”, “harda qırılar-qırılar iqtisadiyyatı” və sair.

Son günlər ən çox müzakirə olunan mövzular fiziki şəxslər üçün gəlir vergisi güzəştlərinin ləğvi, işləməyən vətəndaşların tibbi sığortadan məhrum edilməsi (yalnız 192 manat ödədikləri halda sığortalana biləcəklər), büdcədə cərimə proqnozlarının artırılması, mikrosahibkarların imtiyazlı vergi rejimindən, kiçik biznes subyektlərinin 5%-lik gəlir vergisi ödəmək imkanından məhrum edilməsi və bu qəbildən olan digər məsələlərdir ki, bunların da hamısı əhalinin sosial durumunda, gəlirlərində özünü mütləq mənfi mənada büruzə verəcək…

Gələn ilin büdcəsinin əhali üçün “kəmər sıxmaq” prinsipi üzərində qurulduğu barədə artıq çox deyilib. Lakin bir qədər də irəliyə baxanda, iqtisadiyyata baxışda ciddi, köklü dəyişikliklər edilməsə, bu prosesin sonrakı illərə də aid olacağı, vəziyyətin getdikcə pisləşəcəyi ehtimalı olduqca real görünür. Ölkəmizdə neft hasilatının, dünya bazarında isə neft qiymətlərinin düşməsilə gəlirlərimizin azalması indiyə qədər uzun illərdir aparılan sınıq-salxaq iqtisadi siyasətə yeni baxış - inhisarçılığı aradan qaldırmaq, daxili iqtisadi azadlıqları artırmaq, vergi güzəştlərilə, dövlət dəstəyilə kiçik biznes üçün şərait yaratmaq, yoxlamaları, cərimələri minimuma endirmək, bank vəsaitlərini və faiz dərəcələrini əlçatan etmək və sair bu kimi addımlar tələb edərkən, hökumətin şanlı iqtisadi komandası bütün bunların tam əksini etməklə məşğuldur.

Hökumətin iqtisadi blokunun apardığı siyasətin yarıtmazlığının ən aydın nümunələrindən biri kimi, Azərbaycanın uzun illər yaşadığı neft bumuna, böyük neft gəlirlərinə baxmayaraq, hələ də xaricə hazır neft məhsulları deyil, xam neft satmağımızdır. Avropaya xam neft ixrac edirik və elə həmin Avropadan da həmin neftin emalı nəticəsi olan məhsulları - yanacaq, sürtgü materialları, yağlar və s. xeyli baha qiymətə idxal edirik, alırıq.

Neft strategiyası xam neft ixracına deyil, bilavasitə neft emalına və bunun nəticəsi olaraq neft məhsullarının daxili ehtiyacların ödənilməsinə və ixracına yönləndirilməli olduğu halda, biz köhnə, kustar neft strategiyası aparırıq və sadəcə, xam neft satırıq. Hazırda dünyada istehlak edilən məhsulların böyük hissəsi sintetik məhsullar başda olmaqla, əsasən neft mənşəlidir. Ancaq bizdə neft emalı hələ də axsadığı üçün böyük potensialı olan bu sahədən qazana bilcəyimiz böyük gəlirləri itiririk. Əvəzində, artıq gələn ilin əvvəlində ölkəmizdə beniznin və dizelin də bahalaşacağı qaçılmaz görünür…

2026-cı ilin büdcəsində vergi yığımının büdcənin 40 %-ni təşkil etməsi planlasdirilir. Büdcənin 33%- isə Neft Fondundan transfer ediləcək. Bunlar heç də “analoqsuz iqtisadi inkişafın” göğstəricisi deyil.

Ən utandırıcı məqamlardan biri isə budur ki, büdcənin 2.5 %-i cərimələrdən formalaşacaq. Bu, olduqca böyük və biabırçı rəqəmdir. Yəni, büdcəyə girəcək hər 40 manatdan biri cərimə olacaq. Bu, bizim kimi əhalisinin sosial durumu heç də yaxşı olmayan, 200 dollardan bir qədər artıq minimum əmək haqqısı və 200 dollardan da az minimum pensiyası olan ölkə üçün olduqca çoxdur.

Nəhayət, bir neft ölkəsinin öz büdcəsinin 2.5 faizini cərimələrdən toplaması hökumətin cərimələrin ümidinə qalması deməkdir və ayıbdır…

İqtisadçılar Azərbaycandakı biznes mühitini, vergi dərəcələri və digər qurumların biznesə təsirini Gürcüstanla müqayisə etməkdən yorulublar. Lakin hökumətin strateji düşüncəsi iqtisadiyyata mühasib baxışından uzağa getməyən iqtisadi komandası ətrafa, dünyaya baxmaq əvəzinə öz “ayağının altından”, yaxud “burnunun ucundan” o yana baxmaq həvəsində görünmür. Məsələn, Gürcüstanda illik dövriyyəsi 500 min laridən (təxminən 310 min manat) az olan kiçik sahibkarlar dövriyyəsinin cəmi 1%-i məbləğində sadələşmiş vergi ödəyirlər. Hələ digər vergi güzəştlərini və sahibkarıq üçün yaradılan imtiyazları demirik. Məhz həm də bu imtiyazların və ümumilikdə iqtisadiyyata daha müasir və strateji baxışın nəticəsində heç bir enerji daşıyıcısı qaynağı olmayan bu ölkə turizm də daxil olmaqla, bir çox sahələrdə böyük irəliləyiş əldə edib və hazırda adamabaşına düşən ÜDM və iqtisadi artım tempinə görə Azərbaycanı xeyli üstələyir.

Ümumiyyətlə, neft ölkəsi olan zəngin Azərbaycanın Cənubi Qafqazda adambaşına düşən ÜDM, iqtisadi artım sürəti və digər makroiqtisadi göstəricilərə görə Gürcüstan və hətta Ermənistandan da geridə qalması yumşaq desək, biabırçılıqdır…

Azərbaycanda 200 min manatadək dövriyyəsi olan kiçik sahibkarlar üçün faiz dərəcəsi Gürcüstandakından iki dəfə artıqdır – 2 faiz. Olsun. Amma məsələ ondadır ki, hökumət hələ devalvasiyalardan əvvəl təyin olunmuş bu 200 min manat limitini də heç cür artırmaq istəmir ki, istəmir. Məcbur edir ki, kiçik sahibkar ya 200 min manat limitini keçdiyi üçün 18 faizlik ƏDV ödəyicisinə çevrilsin, ödəyəcəyi vergilər, verəcəyi hesabtlar və bununla bağlı digər xərcləri artsın, ya da real dövriyyəsini gizlətsin ki, ƏDV ödəyicisinə çevrilməsin. Bununla da hökumətin iqtisadi bloku sanki özü bilə-bilə sahibkarı “əliəyriliyə” məcbur edir, “kölgə iqtisadiyyatı”, saxta hesabatlar üçün şərait yaradır.

Üstəlik, AQTA kimi qurumların cərimələrə və yüksək “xidmət haqlarına” əsaslanan yarıtmaz və yaramaz fəaliyyəti də bir yandan kiçik sahibkarların belinə ağır yük olub. Xüsuilə də ilin sonu yaxınlaşanda sahibkarın qara günləri daha da çoxalır. Bu vaxtlar sahibkara uzaqdan-yaxından “ilişə bilən” bütün qurumlar daraşırlar onun canına ki, planı doldursunlar.

Son günlər ət mağazalarına qarşı səlib yürüşünü xatırladan AQTA “reydləri”, yazılan böyük cərimələr və s. sadəcə, sahibkarı soymaqdan və bunun hesabına öz kassasını doldurmaqdan başqa heç nəyə xidmət etmir. Əgər AQTA doğrudan da ərzaq sektorunda, xüsusilə də ət bazarında normal qayda-qanun yaratmaqda maraqlı olsaydı, yarandığı 2017-ci il 13 noyabr günündən ötən 8 il ərzində bunu çoxdan etmişdi. Lakin bunu etsəydi, bu gün cərimələyəcəyi, incidəcəyi, rəzil günə salacağı və bunun hesabına cibini dolduracağı kimsə qalmayacaqdı. Əgər desək ki, ətin bugünkü bahalşmasında AQTA-nın acgöz rəhbərliyinin də xüsusi rolu və marağı var, inanın ki, yanılmarıq…

Ümumiyyətlə, bu mənzərəyə görə, sanki iqtisadi sektorun hər istiqamətinin başında bir Ramiz Mehdiyev oturub, hərə bir tərəfdən sahibkarlığın, biznes mühitinin kökünü “baltalayır”. Sanki “harda qırılar, qırılar” deyirlər və hər şey ona hesablanıb ki, bu soyğunçuluq nəticəsində bir gün sahibkarda, vətəndaşda vergi və cərimə ödəməyə də pul qalmasın…

Elxan Qüdrətoğlu