Kristian Kouts Ulrixsen
“Əl-Cəzirə”, 22.01.2020

Yanvarın 10-da, Körfəzdəki gərginliyin artmasından bir neçə gün sonra, təxminən 50 il Omanda hökmdarlıq etmiş Sultan Qabus bin Səidin ölümü son 40 ildə üç böyük müharibə və saysız-hesabsız digər qarşıdurmalar görmüş bölgədə daha bir qarşıdurmayla eyni vaxta təsadüf edib.
İsveçrəli diplomatların Tehrana ötürdüyü mesajların ABŞ və İranı müharibənin astanasından geri qaytarmaqda rol oynaması faktı bölgədə etibarlı vasitəçilərin vacibliyini bir daha vurğulayıb.
Sultan Qabusun rəhbərliyi altında Oman mesajları çatdıra bilən və bir-biri ilə birbaşa və ya ictimaiyyətin gözü qarşısında ünsiyyət qurmaq istəməyən düşmənlər arasında təmkinli görüşlər keçirə bilən bir vasitəçi yeri tutmuşdu. Ölkə Sultan Heysəmin rəhbərliyinə keçəndən Körfəz geosiyasətinin müşahidəçiləri Omanın bölgə işlərinə necə müdaxilə edə biləcəyini yaxından izləməyə başlayıb.
Oman, xüsusən də beynəlxalq media hesablarında regional rəqiblər arasında dialoqu təşviq etmək üçün göstərdiyi səylərə görə “vasitəçi” kimi xarakterizə olunur, lakin bu səhvdir. Əslində, Oman mübahisəli tərəflər arasında danışıqlarda birbaşa iştirak etməyi nəzərdə tutan vasitəçiliklə (məsələn, Küveyt və Qətərin etdiyi kimi) məşğul olmur.
Əksinə, omanlılar bağlantıların vasitəçisi kimi çıxış edib və onların asanlaşdırılmasının mümkün olduğu danışıqlarda heç bir əlavə rol oynamayıblar. Bu prosesin qısa təsvirini veteran ABŞ diplomatı Uilyam Börns 2019-cu ildə yazdığı “Əks-kanal” xatirəsində qeyd edib.
2011-2014-cü illər arasında dövlət katibinin müavini olaraq Börns 2015-ci ildə Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planında (JCPOA) sona çatdlıran P5 + 1 danışıqlarından əvvəl Omanda gizli ABŞ-İran danışıqlarında iştirak edib. O, xatirələrində yazıb ki, “masanın başına yığılmış şəxsləri salamladıqdan sonra omanlılar çıxıb getdilər”.
JCPOA o vaxt Omanın asanlaşdırdığı diplomatik təşəbbüsün ən uğurlu nəticəsi idi, baxmayaraq ki, o vaxtdan bəri Tramp sələfi Obama administrasiyasının xarici siyasət nailiyyətini məhv edib.
2015-ci ildən bəri Oman səlahiyyətliləri husi və Səudiyyə nümayəndələri arasında əlaqə kanalını yaratmaq cəhdləri ilə də məşğul olub. 2019-cu ilin sentyabrında başlayan danışıqlarda Səudiyyə Ərəbistanına husilərin raket hücumlarına son qoyması, Yəmənin Səna şəhərində əsas beynəlxalq hava limanının yenidən açılması və husilərin nəzarətindəki Yəmən-Səudiyyə sərhədi əraziləri boyunca bufer bölgə yaratmaq kimi mövzulara toxunulub.
Bu, Yəmən hökuməti ilə husilər arasında son sülh razılaşması üçün zəmin hazırlamaq istəyən BMT vasitəçiliyi ilə 2018-ci ilin dekabrında əldə olunan Stokholm Sazişini aşmaq üçün deyil, əksinə, iki düşmənin problemləri həll etməsi üçün idi.
Əziyyətli iş 1997-ci ildən bəri Omanın xarici işlər naziri olan Yusif bin Ələvi və Xarici İşlər Nazirliyindəki komandası tərəfindən icra edilib.
74 yaşlı Ələvi Sultan Heysəmin dövründə də dəyişməz olaraq vəzifəsində qalır.
Sultan kimi başlanğıc nitqində Heysəm bin Tariq Omaninin xarici siyasətinin bütün dövlətlərlə dinc yanaşı yaşamaq və “mehriban qonşuluq davranışı” prinsiplərinə əsaslanacağını təsdiqləyib.
Sultan Qabusun ömrünün son günlərində yenidən başlayan ABŞ-İran gərginliyi Ərəbistan yarımadası və Körfəzdə gərginliyi azaltmaq üçün həmişəkindən daha çox dialoq və diplomatiya tələb edir.
Qətər əmiri Təmim bin Həməd əl-Sani yanvarın 12-də İran prezidenti Həsən Ruhani ilə görüşmək üçün Tehrana gedəndən yüksək səviyyəli təmaslar daha da güclənib. İranın xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif də yanvarın 12-də Sultan Heysəmlə görüşən ilk xarici şəxslərdən biri olub.
Oman naziri Bin Ələvi Zərifin 15 dekabr 2019-cu ildə Qətərdə, Doha Forumunda etdiyi kimi, yanvarın 7-də Tehran Dialoq Forumunda iştirak edib. Bu cür görüşlər dolayı əlaqə kanallarının açılmasına imkan yaradır. O cümlədən İran və ABŞ arasında səhvən qarşıdurma üçün təhrikçi rolunu oynaya biləcək anlaşılmazlıq və ya səhv hesablama riskinin qarşısını almaq və ya onu minimuma endirmək üçün.
2017 və ya 2018-ci ildə əldə edilməsi çətinləşən İranla diplomatiya, 2019-cu ildə baş verən təhlükəsizlik hadisələrinin ardınca ər-Riyad və Əbu-Dabi liderlərinin dialoqa daha çox hazır olmasını nəzərə alaraq, 2020-ci ildə mümkün ola bilər.
Vasitəçilik məlumat mübadiləsi və s. “qeyri-siyasi” aspektlər üzrə əməkdaşlıq kimi məsələlərə dair Körfəzdə etibarlı əlaqələri gücləndirə biləcək etimad yaratma cəhdləri şəklində mümkündür.
İndi Yəməndəki hərbi mühasirə, Qətərin blokadası və ABŞ-ın İrana qarşı “maksimum təzyiq” kampaniyasına töhfə verən Körfəz geosiyasətinin sıfır cəmli təbiətini yenidən qiymətləndirmək üçün fürsət pəncərəsi açıla bilər.
Səudiyyə Ərəbistanın Abqaiq və Xurayis bölgəsindəki neft infrastrukturuna 14 sentyabr hücumlarına ABŞ-ın güclü təpkisinin yoxluğu Körfəz hökumətlərini, əvvəllər ABŞ-dan aldıqları təhlükəsizlik zəmanətlərini yenidən nəzərdən keçirməyə sövq edib, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ-dəki hakim dairələrin özünə inamını pozub.
ABŞ-ın Yaxın Şərqdən çəkiləcəyi ilə bağlı gözləntilər Tramp administrasiyasının hərəkətləri ilə hələ doğrulmasa da, son zamanlar Rusiya, Çin və Hindistan kimi digər xarici güclər hərbi mövcudluğu artırıb. Amma onlar Körfəz geosiyasətində ABŞ-ın 1979-cu ildən bəri etdiyi kimi iştirak etməyəcək.
Buna görə də, Omanın yeni sultanı regional və xarici aktyorların dialoqa daha hazır olduqları məqamda hakimiyyətə gəlib.
Böyük sövdələşməyə deyil, konkret və idarəolunan məsələlərə praqmatik diqqət kimi “Oman yanaşması”nın dərsləri bölgədə geniş tətbiq edilməlidir. Rejissorlar arasındakı müntəzəm yüksək səviyyəli təmaslar, nəhayət, həssas məsələlərin qarşılıqlı məqbul həllini tapmaq üçün işçi qruplarının və diplomatik görüşlərin çağırılması ilə tamamlanar və gücləndirilə bilər.
Körfəzin davamlı beynəlmiləlləşməsi nəticəsində daha böyük tarazlıq perspektivi regional aktyorları regional işlərə dağıdıcı yanaşmalardan uzaqlaşmağa sövq edər.
Hər şeydən əvvəl, Səudiyyə Ərəbistanı və Əbu-Dabinin rəqiblərlə qismən görüşmək istəyi Sultan Heysəm və diplomatiyaya bir il əvvəlkindən fərqli vəziyyətdə fəaliyyət göstərmə imkanı verə bilər.