Əli Məmuri
“BBC Farsi”, 15.12.2019
 
Ayətullah Sistani etiraz aksiyaları ilə əlaqədar İraq xalqına xitabən son açıqlamasında belə deyib: “Mərcəiyyət həmişə möhtərəm İraq xalqının tərəfdarı olaraq qalacaq və millətin marağına uyğun gördüyü ən yaxşı işlərdə məsləhət və tövsiyələr verməkdən başqa heç bir rol oynamayacaq. Nəhayət, indi və gələcəkdə heç kimin millət üzərində qəyyumluğu və buyruq vermə haqqı yoxdur”.
Bu, vəliyyi-fəqihi insanlar üzərində ixtiyar və qüdrət sahibi (vəli) edən Vilayət-e-fəqih siyasi sisteminə əks olan yanaşmadır. Ayətullah Sistaninin bu baxışının mənbəyi nədir və hansı dini əsaslara söykənir?
 
Siyasi düşüncədə – idealizm, siyasi fəaliyyətdə – realizm

Ayətullah Sistaninin siyasi düşüncə və davranışı İslami siyasi sistemində ənənəvi şiə yanaşmasına əsaslanır. Şiələrin siyasi hakimiyyətə dair ənənəvi görüşünə görə, o, yalnız Məsum İmamın (ə.) inhisarıdır. Həmin baxışa əsasən, başqa heç bir fərdin və ya qrupun İslam dövlətində mütləq səlahiyyət hüququ yoxdur və Məsum İmamın (ə.) yoxluğunda (qeybət dövründə) hər hansı bir İslam dövləti dini cəhətdən qanunsuzdur.
Buna görə də, Məsum İmamın (ə.) bütün qeyb dövrü boyu, İrandakı İslam İnqilabına qədər, şiə fəqihləri siyasi hakimiyyətə yiyələnməyə cəhd etməyib və hər hansı bir siyasi sistemə rəhbərlik etməyə səy göstərməyiblər. Həmin yanaşma, bir növ, siyasi düşüncənin idealizminə səbəb olur: səlahiyyətlərə malik qanuni hökumət, məhdud sayda şəxslərin inhisarı zamanı onlar hökmən ismət simasına malik olmalı, xətaya yol verməməli və cəzasız qalmamalıdır; digər idarəçilik formaları isə qeyri-qanunidir.
Bu fikir fiqhin o prinsipinə əsaslanır ki, insan azad yaradılıb (faili-muxtardır) və təbii olaraq heç kimin onun üzərində səlahiyyəti (vəliliyi) yoxdur. Bir və ya bir qrup şəxsin başqa bir şəxs və ya şəxslər üzərində qəyyumluq (idarəçilik) hüququ yalnız onun kifayət qədər bildiyi və əsaslandırılmış səbəblər olduqda məqbuldur. Əks təqdirdə, bu qəyyumluq qanunsuzdur.
Bu dəlillər yalnız məsum imamlara (ə.) şamil deyil. Şiə ilahiyyatında məsum imamların hakimiyyəti ilahi iradə ilə qurulur, Quran və hədis bunun açıq dəlilləridir. Ənənəvi şiə ilahiyyatında məsum imamlar istisna olmaqla, digərlərinin hakimiyyəti şübhə altındadır.
Bu görüş, fiqhi və teoloji təməllərdən əlavə, siyasətə korrupsiyalaşma halı baxışı kimi daha real əsasa söykənir və son rəyə görə, din xadimlərinin siyasətlə əlaqəsi dinə və ruhanilərin təşkilatlanmasına zərər verir, dindarların etimadını qırır.
Dövlət və siyasətə bu idealist baxışın nəticəsi budur ki, fəqihlər üçün dövlət təsisatı səyləri qapalıdır və bunun əksini heç vəchlə edə bilməzlər. Bu, fəqihləri siyasi fəaliyyətdə realizmə gətirib çıxarıb. Yəni fəqihlər ali siyasi rəhbərliyə qapı bağladığından cəmiyyətin kollektiv maraqlarını qorumaq üçün hər növ mövcud siyasi reallıqla qarşılıqlı əlaqə qurmalıdırlar. Ancaq bu şərtlə ki siyasi rəhbərlik cəmiyyətin kollektiv maraqlarını qorumaq vəzifəsini özü də dərk etsin, hakimiyyətə yiyələnmək istəyən başqa bir siyasi sistemi rəqib kimi görməyə çalışmasın. Bu halda, mütləq əlaqə itirilməyəcək.
Həmin əsnada Nəcəfin şiə fəqihləri cəmiyyətin rifahını təmin etmək üçün öz mühitlərində hər cür siyasi rejimlərlə əməkdaşlıq ediblər. Ancaq bu rejimlərin, padşahlıq, xanədan, xilafət və ya demokratiya olmasından asılı olmayaraq, ənənəvi şiə fəqihləri cəmiyyətin maraqlarına xidmət etmək üçün onlarla əlaqəli olmağı öz ümdə vəzifələri hesab ediblər.
 
Fəqih və Sultan

Keçmişdə fəqihlər və hakim siyasi sistem arasındakı münasibətlər çox vaxt fəqih və sultan münasibətləri olaraq səciyyləndirilib. Şiələrin hakimiyyətə dair ənənəvi baxışına uyğun olaraq, cəmiyyətdə ictimai marağın qorunması və birbaşa müdaxilənin qarşısını almaq və ya siyasi vəzifə götürməməklə. Bu prosesin davamlılığını Səfəvi dövrünə qədər görmək mümkündür.
Şah İsmayıl Səfəvinin şiə dövləti qurması və onun sünni Osmanlı dövləti ilə rəqabəti dövründən tutmuş ta bu yaxınlarda elan edilmiş, bütün müsəlman dünyasında hökmranlıq iddiasında olmuş sünni “İslam xilafəti”nə qədərki dövrədək, yalnız İranda ortaya çıxan sistem fəqihlərin əsas siyasi ehtiyacını təmin edib.
Əslində, Səfəvi hakimiyyətinin yaradılması Osmanlının xilafət dini quruluşu olmadan qeyri-mümkün idi. Buna görə də, Şah İsmayılın varisi Şah Təhmasib o dövrdə Nəcəfin böyük fəqihlərindən olan Şeyx İbrahim Qətifini İrana gəlməyə və şiə fiqhi sisteminə əsaslanan yeni siyasi sistem yaratmağa dəvət edib. Qətifi, Məsum İmamın (ə.) olmadığı təqdirdə, siyasi vəzifəni öhdəyə almanın qeyri-fiqhi düşüncə olduğuna əsaslanaraq, təklifdən vaz keçib.
Nəticədə, Şah Təhmasib o zamanın böyük fəqihlərindən olan Cəməl-Aməlli Əli Kərkini dəvət edib və o, dəvətlə razılaşıb, Səfəvi məmləkətinə bir çox digər Livan ruhaniləri ilə birlikdə təşrif gətirib.
İran siyasi sistemində sultan və o dövrün fəqihləri arasındakı münasibətlər idarəetmədə iştirak formasında təcəlli tapıb. Əslində, fəqihlər hüquq və məhkəmə sahəsində, eləcə də siyasi hakimiyyətdə əhəmiyyətli rol oynayıblar.
İranda İslam İnqilabının qələbəsi ilə Vilayət-e Fəqih nəzəriyyəsi əvvəlki nizamı devirib və bu nəzəriyyənin köməyi ilə fəqihlər sultanın hakimiyyətini ələ keçirə biliblər. Nəticədə, fiqh din və mülki sahədə mütləq hakim olub.
İranda Vilayət-e Fəqihin 40 illik təcrübəsi və qarşılaşdığı ciddi çətinliklər ilahiyyat sahəsində geniş və dərin tənqidi münasibət doğurub. Qumdan İraq və Livana qədər olan ərazilərdə tənqidi münasibət praktik olaraq bir tərəfdən, Nəcəf məktəbinin mövcud siyasi sistemlərlə qarşılıqlı əlaqəni inkar etməyən, qədim irsdən qaynaqlanan, mülki idarəçiliyin yeni bir modelinə sahib olan dünyəviliyin (sekulyarizm) dini yozumuna səbəb olub. Vilayət-e-Fəqih nəzəriyyəsinə rəqib bu siyasi sistemi Ayətullah Sistani “mülki dövlət” (vətəndaş cəmiyyəti) adlandırır.
 
Mülki dövlət (Vətəndaş cəmiyyəti)

Ayətullah Sistani 2008-ci ildə BƏƏS rejiminin süqutundan bəri İraqda qeyri-dini dövlətin qurulmasının zəruriliyini dəfələrlə qeyd edib. O bu tip idarəetmə sisteminə “mülki dövlət” adı verir.
Ruhanilərin cəmiyyətdə və siyasətdə rolu haqqında suala cavab olaraq, 2008-ci ildə “Washington Post” qəzetinə verdiyi müsahibədə Sistani vurğulayıb ki, ruhanilər möminlərin şəxsi və ictimai həyatları ilə bağlı dini suallara cavabları ilə, dini təsisatların nəzarəti və ianələrlərlə onlara kömək edirlər. Daha sonra o, siyasi fəaliyyətlə əlaqədar olaraq, ruhanilərin dövlət işlərində birbaşa iştirakına qarşı olduğunu bildirib: “Ruhanilər inzibati və icraedici vəzifələrdən uzaq durmalıdırlar”.
Din və dövlət arasındakı əlaqəyə dair suala cavab olaraq da deyilib ki, müsəlman əksəriyyəti olan bir cəmiyyət hökumətə səs verdikdə, hökumət təbii olaraq ona səs vermiş əksəriyyətin inancına hörmət göstərməlidir. Bu, Sistaninin demokratiyanın məntiqi prinsipinə və onun sadəcə hakimiyyət üçün bir vasitə olmadığına inamını göstərir.
İraqda davamlı etiraz aksiyaları ilə bağlı son açıqlamalarında, Sistani İraq xalqının ölkəsinin siyasi taleyini xarici müdaxiləsiz, hər hansı bir əyalət yönünün və ya qrupun liderliyi olmadan təyin edilməsinin zəruriliyini dəfələrlə vurğulayıb.
Mülki dövlət ideyası insanlar üzərində mütləq hakimiyyətə sahibliyini təlqin edən Vilayət-e-Fəqih nəzəriyyəsi ilə ziddiyyət təşkil edir.
Ayətullah Sistaninin mülki dövlətə baxışı Nəcəf məktəbi və onunla əlaqəli dini hövzələrdə uzun bir tarixə sahibdir. Nəcəf məktəbi tez-tez mərcəiyyətin sadəcə milli maraqların qorunması naminə sosial rolunu təsdiqləmə təcrübəsini tətbiq edib.
Ayətullah Məhəmməd Hüseyn Naininin Məşrutə hərəkatındakı rolu bu istiqamətdə vacib bir dönüş nöqtəsidir. Məşhur “Tənbihül-ümmə və tənziəhül-millə” kitabında o, xalqa idarəçilik rolu verməklə, padşahın hakimiyyətini məhdudlaşdırmaya dair nəzəriyyə irəli sürüb.
Əslində, Ayətullah Sistaninin ideyası şiə bölgələrində ziddiyyətli Vilayət-e-fəqih nəzəriyyəsinin təcrübəsinin təkamülüdür.
Nəcəf məktəbinin yetirməsi olan livanlı fəqih Məhəmməd Mehdi Şəmsəddin “Vilayət-e-fəqihdə ümmətə qəyyumluq” adlı kitabında bu görüşü teoloji və fiqhi nöqteyi-nəzərdən araşdırıb.
Qum məktəbinin qurucusu Əbdülkərim Haeri Yəzdinin oğlu Mehdi Haeri Yəzdi də Vilayət-e-Fəqih nəzəriyyəsinin məşhur etirazçısıdır. “Hikmət və dövlət” başlığı ilə yayımlanan bir sıra məqalərində o, hakimiyyəti xalqın mülkü hesab edir. Bu o deməkdir ki, seçki yolu ilə təmsilçilik səlahiyyətini almamış heç bir şəxsin xalq üzərində hakimiyyət (səlahiyyət) hüququ yoxdur.
Bütün bu nəzəri səylər Ayətullah Sistaninin praktikasında ortaya çıxıb. Onun siyasi görüşlər toplusu “Əl-nüsuf əs-sadərət ən səmahət əl-Seyyid əs-Sistani” kitabında əksini tapıb və bu kitabda xalqın öz müqəddəratını təyin etmək, ədalətli seçkilər keçirmək hüquqlarına, habelə dinin dövlətdən ayrılığı və ruhanilərin dövlət aparatında təmsilçiliyinin yolverilməzliyi aydın şəkildə ifadə olunub.
Təcrübədə o, yalnız İraqdakı siyasi prosesə müdaxilə etməkdən çəkinməyib, eyni zamanda, İraqdakı bütün nümayəndələrinin siyasi işlərinə müdaxilə etmələrinə və siyasi partiyalara qoşulmasına və ya onlara dəstək mövqelərini ifadə etməsinə maneə törədib.
Ayətullah Sistaninin siyasi rolu ictimai maraqları qorumaq üçün siyasi qruplara tövsiyə və məsləhət verməklə məhdudlaşır. Bu vaxt onun səyləri kütlələrə həssaslığı ilə seçilir, şəxsi fikrinə zidd olsa da, xalqın iradəsinə qarşı olmur. Məhz həmin cəhət, dindarlar və qeyri-dindarlar olmaqla, onu İraqdakı müxtəlif icmalar arasında geniş tanınması ilə nəticələnir.
Siyasi düşüncə və praktikanın bu versiyası əslində, dinin dövlətdən ayrı olduğu sekulyarizmin ümumi prinsiplərinə zidd deyil.
 
Son söz

Ayətullah Sistaninin siyasi baxışı və təcrübəsi hələ sınaqdan keçirilsə də, İraqın uğursuz dövlətçilik təcrübəsinin mühüm problemləri şiə fiqhi tarixində ən vacib mərhələlərdən biridir. Mövcud İraq təcrübəsinə onun inhisar yoxdur.
Bu görüş əslində, Nəcəf məktəbində institusional vəziyyətdədir və Sistanidən sonrakı dövrdə davamlılığını təmin edir. Odur ki, Ayətullah Sistaninin varisi olacaq şəxsin Nəcəfin tarixi ənənəsindən qaynaqlanan irsə qarşı çıxmasını təsəvvür etmək belə çətindir.