“Mənim ümmətimdən hər bir ağıl sahibinə bu dörd şey vacibdir: elmi eşitmək, onu öyrənmək, yaymaq və ona əməl etmək”.
Hz. Məhəmməd (s.ə.s.)

Vallah, bu evdə oturmaq məsələsi ki, var ha, Allah axırını xeyrə calasın, yaxşı heç nə vəd eləmir...
Məmləkətin qarıyıb-qartımış ideoloji təbliğat resurslarının kütləvi kütləşmə siyasətinə rəğmən adamı düşünməyə, aranla dağın yerini “exchange” eləməyə, müqayisə aparmağa, “onlarda” yaxşı olanın bizdə nədən pis olduğunun səbəbləri üzərində baş sındırmağa sövq edir. Və düşündükcə, özümüzü tanıdıqca, ölkədə cərəyan edən vaqiələrə, bəzi-para mətləblərə nüfuz etdikcə istəmədən qəribə mənzərəyə şahid olursan.

Rəqəmsal dünyanın “rəqəmsal” virusu

İki əsrin və apriori, minilliyin qovuşuğunda bəşəriyyət çox böyük, bəlkə də planetar miqyaslı reallıqlarla üzbəüz qaldı: Elvin Toflerin “Üçüncü informasiya dalğası”, Klaus Şvabın “Dördüncü sənaye inqilabı”, Rey Kurtsveylin “Texnoloji sinqulyarlıq” təlimi...
Və dünya “oturub” özünü informasiya, yaxud bəzi mənbələrdə də səsləndiyi kimi, “hibrid” müharibəsindən necə qoruyacağı ilə bağlı taktika və strategiyalar üzərində baş sındırarkən Yer üzünü bir başqa bəla “ziyarət” elədi.
Sırf insan beyninin, zəkasının, elmi axtarışlarının “bəhrəsi” olan koronavirus – taclı virus!
Əslində, adındakı ehtişam onun yalnız taxt-tac sahibi olan padşahlara, krallara, prezidentlərə, sərvət sahiblərinə “layiq mal” olduğunu göstərsə də, nə zümrə təsnifatı tanıdı, nə sərhəd bildi.
Bəli, bəşəriyyətin insan cəmiyyətini təhdid edən ekoloji, texnogen, sosial məzmunlu problemlərlə uğraşdığı, üçüncü Dünya ölkələrinin insan kapitalı, bilik iqtisadiyyatı, elm, təhsil, səhiyyə, bütövlükdə sosiomədəni məsələlərə sərmayə qoymaq əvəzinə təpədən-dırnağadək silahlandığı bir vaxtda elmi laboratoriya divarlarını aşıb qaçmış təhlükəli “bioterrorçu” – koronavirus, dünyaya “şah” elan etdi.
Biz hər nə qədər aktual və trenddəki mövzu olsa da, pandemiyanın ölkələrin və dövlətlərin siyasətində, liderlərin fəaliyyətində üzə çıxartdığı “ağ ləkə”lərdən bəhs etməyəcəyik, zira, uzun və yorucu hekayətdir. Bircə, lakin mühüm məqama toxunacağıq.
Dünyaya meydan oxuyan diktatorları belə “barmağına dolamış” “COVİD 19”-u bəlkə də mahiyyətcə militarist və antibəşəri məqsədlər güdən “Maltus nəzəriyyəsi”nin “biomüharibə” səviyyəsində davamı kimi də xarakterizə etmək mümkündür. İstənilən halda, onun qarşısına pulla, cəbbəxana ilə, “yaltaqlıq və yalanla” deyil, elmlə çıxmaq mümkündür.
Bəli, zaman-zaman insan cəmiyyətinə meydan oxuyan pandemiyalar özündən deyən, sinəsinə döyən, canahgirlik iddialarına düşən, hər şeyi pulla almağın mümkün olduğunu düşünən əbləh liderlərə, “samodur” dövlət başçılarına onların iradəsindən kənarda, dəyənək-zopa ilə ram edə bilməyəcəkləri hadisələrin cərəyan edə biləcəyi ehtimalının nə qədər real olduğunu izah elədi.
Nə qədər etdi? Bunu təhlükə sovuşandan sonra görəcəyik.
Hələliksə, dünyanın bütün aparıcı tibbi elm mərkəzləri koronavirusa qarşı zərdab axtarışı ilə məşğuldurlar. Ölkələr, transmilli əczaçı şirkətlər, meqakorporasiyalar bu işə böyük maliyyə ayırırlar.
Həyatın belə bir sərt “proza”sı, obyektiv gerçəkliyi var: acqarına ciddi uğurlara nail olmaq mümkünsüzdür. “Sosrealizm”in, kommunist ideologiyasının “pioner şeypuru”nun cır səsi kimi qulaqdələn təbliğatı ilə yol gedə bilərsən, amma bu əziyyət, mənzilə çatacağının təminatı sayılmaz. Deməli, hər şeyin “səbəbi-baisi” böyük Sabirin söylədiyi kimi, “parədir”.
Bəs bizdə necə, bunu anlayırlarmı?

Elmin “Mədain xərabələri”

Ölkədə iş-filan yox, TV-lər bərbad gündə, kitabla da ki, Allah alıb, aramız bir qədər sərin... o üzdən hamı özünü verib sosial şəbəkələrə. O gün birisinin Azərbaycan alimləri ilə bağlı atmacasını oxudum... adam öz aləmində lağlağı eliyirdi ki, Akademiya getdi məzuniyyətə, bəs koronavirusa qarşı vaksini kim tapacaq?!
Heyvərəlikdir!
Şərh bölümünə qısaca yazdım ki, bu məmləkətdə koronavirusun çarəsini yaşamaq deyil, ölməmək üçün qəpik-quruş alan alimlər deyil, idman döşəyində 3-5 dəqiqəlik döyüş üçün hökumətin yüz minlərlə dollar mükafat verdiyi idmançılar, dövlətin milyardlarla pulunu həzm-rabedən keçirən korrupsioner-məmurlar, yarım saatı 5-10 minə “toy oxuyan” manıs-mütrüf tayfası və digər “dormoed”lər tapmalıdırlar.
... Ancaq doğrudan da, niyə bizim alimlər tapmasın da?!
Sualı bir başqa cür qoyaq: nə ilə – boş entuziazm iləmi? “Hurrey” patriotçuluqlamı? “Quru-quru qurbanın olum”lamı? “Səndəkini yeyək, məndəkini oynadaq” dərrakəsi iləmi?
Neçə il əvvəl elan olundu ki, iqtisadiyyatda əsas ağırlıq mərkəzi qeyri-neft sektorunun üzərinə düşəcək. İnkişafın əsas magistral xətti insan kapitalı, bilik iqtisadiyyatı olacaq. Hesab edin ki, neft yoxdur!
Bəçeşm! Ləbbeyk! Azərbaycanda ümumiyyətlə neftin olub-olmadığını öz həyatında hiss etməyən vətəndaşlar bu çağırışı normal, yeni inkişaf “era”sının rəhni kimi qarşıladılar.
Elm də qeyri-neft sektorudur.
Orta və kiçik biznesə ötən illərdə yüz milyonlarla vəsait qoyulub.
Aqrar sahəyə milyardlarla sərmayə yatırılıb.
Nəticə?! Həmin seqmentlərin ixracda məhsul və dəyər ekvivalenti kimi iştirakı hansı “optimist” rəqəmlərlə ifadə olunur?

Pomidorla, fındıqla çoxmu uzağa gedə bilərik?

Bəs gəlin görək elmə nə ayrılıb? Biz texnologiyaların inkişafının elə bir mərhələsinə gəlib yetişmişik ki, dırnaq boyda bir çip ölkəyə 10-15 neft eşalonunun pulunu qazandıra bilər.
Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Lütfizadənin bu xüsusda praktiki bir fikri var; deyir ki, elmə iki yanaşma mövcuddur: yaxşı biznesi nəzərdə tutan praqmatik və romantik.
İndi bir çox ağıllı ölkələrdə insanlar elmə praqmatikcəsinə baxırlar. Bəs bizdə necə? Rusların bir ifadəsi var – “ckatert-samobranka”, yəni tənbəl xanımların əflatuni arzusu – süfrəni açırsan və dünyanın bütün nemətləri üstündə hazırdır. Ancaq qafasına vuran yoxdur ki, bu cür yalnız nağıllarda olur, müasir Piri babaların söylədiyi “islahat” adlı nağıllarda.
Elmin strateji əhəmiyyətli, prioritet fəaliyyət sahəsi olub-olmaması, ilk növbədə, hər bir ölkənin ümumi daxili məhsulunda (ÜDM) elm sahəsinin payı, iştirakı və yaratdığı dəyərin həcmi ilə müəyyənləşir. Elmdən nə isə ummaq üçün isə məlumdur ki, ona nə isə verməlisən, büdcənin cibini geniş açmalısan. Burada Hacı Qaralıq (M.F.Axundov), Hobseklik (O.Balzak), Qarpaqonluq (J.B.Molyer) işə keçmir. Müqayisə üçün bildirək ki, dövlət büdcəsində elmin payı Avropa Birliyi ölkələrindən İsveçdə 3,9 faiz, Finlandiyada 3,5 faiz, Fransa və Böyük Britaniyada 2,0 faizdən artıq, İspaniya və İtaliyada 1,1 faiz, ABŞ, Almaniya və Yaponiyada isə 3,0 faiz təşkil edir.
Azərbaycanda 1980-1990-cı illəri əhatə edən dövrdə büdcədən elmə ayrılan xərclərin ÜDM-də payı 0,3-0,5, 1991-ci ildə 0,8 faiz hüdudlarında idisə, 1995-2002-ci illərdə bu göstərici 0,3 faiz təşkil etmiş, 2003-cü ildə 0,2 faizlik səviyyəyə enmiş, 2005-2010-cu illər ərzində 0,5 faizə qalxmışdır. Hazırda bu rəqəm yenə də 0,3 faiz civarında tərəddüd edir ki, belə bir kasıb maliyyə rasionu ilə dünya miqyasında nəinki elmi-texnoloji sıçrayışı, heç “pa” elementini belə yerinə yetirmək mümkünsüzdür.
Elmi işin təşkili ilə məşğul olan mütəxəssislər tərəfindən müəyyənləşdirilmiş və müxtəlif ölkələrin inkişafı timsalında öz tədbiqini tapmış normativ bir qənaət var. Əgər hər hansı ölkədə elmin maliyyələşdirilməsi ÜDM-in 1 faizini təşkil edirsə, elm o ölkə üçün olsa-olsa sosial-mədəni funksiyanı yerinə yetirə bilər. Yəni bu halda elm həmin cəmiyyətin sosial-iqtisadi, mədəni-mənəvi və ictimai-siyasi həyatında proseslərə ciddi təsir göstərmək imkanına malik olmayan dekorativ fon statusunda mövcud olur. Əgər maliyyələşmənin həcmi ÜDM-in 2 faizini təşkil edirsə, elm bilik istehsal edər, 3 faizini təşkil edirsə, sosial-iqtisadi inkişafın hərəkətverici qüvvəsinə çevrilər. Bu, dünyanın həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrinin timsalında təsdiqini tapmış faktdır.
2019-cu ildə Azərbaycanın büdcəsi (gəlir və xərc birlikdə) 47.697.500.0 manat təşkil etmiş, elmə 136.290.498 manat ayrılmışdır. Cari il üçün büdcə 51.048.200.0 manat həcmində təsdiq edilmiş, elm xərcləri 193. 662. 887,0 manat müəyyənləşdirilmişdir (hər hansı bir illüziyanı önləmək üçün deyək ki, təxminən 58 milyon manatlıq fərq minimum əmək haqqı həddinin artırılması ilə bağlıdır – X.N.). Göründüyü ki, büdcədən elmə ayrılmış vəsait 0,3 faizin altındadır.
Amma büdcədə diqqətinizi özünə çəkə biləcək məqamlar da az deyildir. Məsələn, 2019-cu ildə səhiyyə sahəsində tətbiqi tədqiqatlara 5.211.716,0 manat, səhiyyə sahəsinə aid edilən digər xidmətlərə isə 538.747.409,0 manat ayrılmışdısa, 2020-ci ilin büdcəsində həmin xərclər anoloji olaraq 9. 430. 620,0 manat və 1.196. 451. 373,0 manat təşkil etmişdir. Göründüyü kimi, tibbə aid bütün problemlərin həllinə mükəlləf olan bir nazirliyin hansısa hipotetik “xidmətlərinə” elmə ayrılan büdcədən 10 dəfə artıq vəsait ayrılır, camaat asqıranda İrana, öskürəndə Türkiyəyə, zənginlər isə Almaniya və İsrailə üz tutur, amma nəticə etibarilə orta statistik obıvatel koronavirusun dərmanınını akademik elmlə məşğul olanlardan gözləyir. Əcəb işdir, burda deyiblər e, nəynən, Alış?!
Yenə də ... ötən il beynəlxalq və ölkə səviyyəli tədbirlərin keçirilməsi ilə bağlı xərclər dövlətin cibindən hələ kağız üstündə 75.000.000,0 manatı silib-süpürmüşdüsə, bu il qonaq-qaramızın daha çox olacağı planlaşdırıldığından həmin vəsait artaraq elmin büdcəsinə “dədəboyu” verib.
Bir daha ... Bakıda, Sumqayıtda, Gəncədə ən kapital tutumlu tikinti layihələri hündürmərtəbəli binalardır ki, onları da xüsusi biznes – sahibkarlar inşa edirlər. Paytaxtda son illər dövlət hesabına bircə dənə də olsun orta yaxud ali məktəb binası, uşaq bağçası, kitabxana, kinoteatr və s. tikilməyibsə, cari ilin büdcəsində nəzərdə tutulmuş dev rəqəm – tikinti və şəhərsalma işləri üçün 4. 910. 561. 800,0 manatlıq bir vəsait hara xərclənəcək? Səki daşlarına, bir yola beş dəfə asfalt vurulmasına, “yar gələn” küçələrə su səpilməsinəmi?
O başqa məsələdir ki, bunu elmi ictimaiyyət də yaxşı bilir, inkişaf etmiş, başı çiyninin üstündə “bitən” ölkələrdə elmə ən böyük və karlı maliyyə inyeksiyasını dövlət deyil, xüsusi kapital, iri şirkətlər, sahibkarlar edir. Və həmin rəqəm, bir qayda olaraq, büdcə rəqəmini bir neçə dəfə üstələyir. Əfsuslar olsun ki, belə bir normal satisfaksiya Azərbaycan nümunəsində irrealdır.
YUNESKO-nun dünya elminin inkişafı ilə bağlı Parisdə təqdim olunmuş yeni məruzəsində (UNESCO Science Report: towards 2030) göstərilir ki, dünyada elmə ayrılan vəsait və yerinə yetirilən işlərin həcmi sürətlə və sabit olaraq artır. Bu cür məruzələr dünyanın iqtisadi mənzərəsindəki aparıcı tendensiya və prioritetləri daha düzgün qiymətləndirmək üçün beş ildən bir təqdim olunur. Əsas paradiqma ondan ibarətdir ki, artıq dünya dövlətlərinin böyük əksəriyyəti iqtisadiyyatın inkişafını təmin edən əsas faktorun ELM olduğunu dərk edir. Statistikaya əsasən, təkcə elə 2007-20013-cü illərdə dünyada elm xərcləri 30,7 faiz artaraq qlobal ÜDM artımını 20 faizlik bir göstərici ilə üstələmişdir. Son iki-üç onillikdə elmin meqatrend qismində Qərbdən Şərq yarımkürəsinə doğru sürüşməsi və Cənub-Şərqi Asiyanın iqtisadi intibahında əsas “drayver”lərdən birinə çevrilməsi də diqqətçəkəcək faktdır.
Heç də təsadüfi deyildir ki, alıcılıq qabiliyyətinə paritetdə elmi-tədqiqat işlərinə daxili xərclərin reytinq siyahısına ABŞ, Çin və Yaponiyadan ibarət üçlük müvafiq olaraq 511 mlrd, 451,2 mlrd. və 168,6 mlrd. dollar sərmayə ilə başçılıq edirlər. Şimal qonşumuz Rusiya bu cədvəldə Almaniya, Fransa, İsrail, Çənubi Koreya, İsveçrə və İsveç kimi ölkələrdən kifayət qədər geridə qalsa da, MDB miqyasında 39,9 milyard dollarlıq göstərici ilə birincidir. Eyni zamanda, Rusiya hökuməti “Elm” Milli proqramı çərçivəsində 2024-cü ilədək elmi-tədqiqatlara 1 trilyon rubl xərclənəcəyini bəyan etmişdir. Bizdə isə eyni səxavət boxçası Avropa oyunları, İslam oyunları, “Formula” kimi büdcəyə bircə quruş belə mənfəət gətirməyən layihələrə açılır.

Bazarkomun professor elçisi

Kim nə deyir desin, Anar böyük yazıçıdır. Həm də çox istedadlı dramaturqdur. Təkcə elə “Evləri köndələn yar”ı nəyə desən dəyər. Az qala hər cümləsi, dialoqu, replikası el arasında “ağız ədəbiyyatı”na çevrilib.
Pyesdə elçilik səhnəsi yadınızdadır da... - “Bu da bizim ailənin professoru!”
Bilmirəm, iqtisadçılar bunu necə izah edirlər, amma bizdə hər bir “işəgötürülən”in cəmiyyətdə faydalıq göstəricisini müəyyənləşdirən indikatorlardan biri, bəlkə də ən önəmlisi adamın aldığı maaşın miqdarıdır. Bəli, məhz məvacib fərdin bazar və yaşam münasibətlərini tənzimləyən maliyyə aləti olmaqdan savayı, bir də adamın ictimai çəkisini, ölkə üçün, dövlət üçün “yararlılıq indeksini” müəyyənləşdirir.
Bəli, lap böyük Sabirin söylədiyi kimi, “İnsanı insan eliyən parədir”.
Gəlin, müqayisə aparaq: məktəbdə şagirdə savad verən müəllim, hər birimizin sağlamlığının “keşiyində dayanan” həkim nə qədər maaş alır? – “İtaparan!”
Yaxşı deyək ki, onların bir qismi “repetitor”luqla məşğul olur, “çak-çuku” var, xəstəxanalar “Sədərək” bazarına çevrilib.
Məmur, hakim, prokuror, hüquq-mühafizə orqanı işçiləri barədə danışmağına dəyməz; bəlkə də maaş kartlarının harada olduğunu belə unudublar.
Bəs ömür-gününü elmə həsr eləmiş, beynindən və qələmindən savayı heç nəyə gümanı gəlməyən alim necə? – Professor dörd-beş yüz manat alır... yəni, məvacib! İnandırıcıdırmı?
Rusiyada – 2019-cu ilin mart-iyun aylarında orta hesabla 850-1200 doll., Gürcüstanda ... Ermənistanda 405 doll., “inkişafının analoqu olmayan” Azərbaycanda təxminən 300 dollar!
Bizdə məzluma köməkdən söhbət düşəndə Qərb standartlarını xatırlatmağı xoşlayırlar.
Neynək, gəlin müqayisə edək: ABŞ-da elmi-tədqiqat institutunun adi laborantı 3 min doll., elmi işçi 4 min doll., professor 12 min dollaradək; Kanadada 9,485 doll.; İsveçrədə 8000 evro; İtaliyada 9,118 doll.; Cənubi Afrikada 9,330 doll.; Səudiyyə Ərəbistanında 8,524 doll.; Böyük Britaniyada 8,369 doll.; Malayziyada 7,864 doll.; Avstraliyada 7,499 doll.; Hindistanda 7,433 doll. məvacib alır. Almaniyada sıravi elmi işçinin maaşı 3.5-4.5 min evrodurr. Allahın Polşasında universitet professorunun aylıq məvacibi 2.5 min evrodan aşağı deyil.
Unutmayaq ki, xaricdə fundamental elmlər sahəsində çalışan alimlər müxtəlif qrand layihələrindən on minlərlə dollar əlavə qonorar ala bilirlər.
Bizdə isə alim ailəsini pis-yaxşı dolandırmaq üçün iki-üç yerdə dərs deyir, o da alınsa, “taksovatdıq” eliyir, bazarda “polka” işlədir, hörgü qoyur, soğan əkir...
Bizdə elmi deyil, elmi adı sevirlər; dəbdəbəli avtomobil kimi, şıq libas kimi, qəşəng məşuqə kimi...!
Xalxın uşağı, məsəlçün, İlon Mask raket düzəldir, ucuna da maşınını pərçim eliyib göndərir kosmosa elmi “ezamiyyətə”. Bizdən olmayan milyonerlərsə zürriyyətlərinə milyonluq avtomobil, Dubayda, Fransada, Londonda nə bilim daha hansı cəhənnəmdə dəyəri on milyonlarla ölçülən malikanələr alırlar. Xeyr, başqasının pulunu saymırıq, öz pulumuzu sayırıq. Çünki Azərbaycandan çıxarılan milyonlar qəpiyinəcən bu xalqa məxsusdur.

Aliminə qəpik, idmançısına milyon sayan məmləkət

Bəli, idman salonlarında Azərbaycanın bayrağının dalğalanması, himninin oxunması həmişə qürurvericidir, köksümüzü qabardır, izzəti-nəfsimizi oxşayır. Bir çempionun yetişdirilməsi idmanın kütləviliyinin təbliği üçün ən inandırıcı “əyani vəsait”dir.
Bəli, bilirik ki, sağlam bədəndə sağlam da ruh olar. Ancaq bədən də tək əzələlər düyünündən ibarət deyil, onu idarə edən, fərqlənməyə stimullaşdıran, iradəsini qələbə üçün səfərbər edən də beyindir, ağıldır. İstənilən qələbə yalnız ağlın gücünə söykənəndə sabitqədəm olur.
... O ölkələrdə ki, insan gündəlik yaşam uğrunda mücadilə verir, elm dövlətin “siyahısı”nda axırdan birinci-ikinci dərəcəli məsələlər qrafasına keçir.
Son onillkillərin iqtisdi inkişaf fenomeni və modeli sayılan ölkələrə nəzər salaq; Dubay, Sinqapur, Qətər... istər tikinti-quruculuq işlərinin vüsəti, istər ümumi inkişaf dinamikası, ümumi daxili məhsul istehsalı, adambaşına düşən ÜDM və milli gəlir, habelə digər magistral parametrlər üzrə “analoqu olmayan” Azərbaycanı çox-çox geridə qoyublar. Niyə? Çünki həmin ölkələrdə bacarıqlı, savadlı, CV-də gözə soxmaq xatirinə deyil,həqiqətən də nüfuzlu ali məktəblərdə təhsil almış idarəçilər komandası işləyir və onlar bütün qərarlarını elmi şəkildə təsdiqini tapmış, uğur və perspektiv vəd edən “alqoritmlər” əsasında verirlər. İstənilən inkişafın, uğurun, qələbənin, hətta idmanda belə, düsturu qolun deyil, beynin, ağlın güc əzələləri ilə həll olunur.
Azərbaycanda idmanın kütləviliyinə nail olunub, mərəkəyə çıxarılası uğurlar da az deyil. Lakin həmin uğurları qiymətləndirərkən hökumət “öz yorğanına” baxmır, ayağını inkişaf etmiş, G7, G20 təsnifatına daxil olan qüdrətli dövlətlərin “yorğanından” da beş-on metr bayıra uzadır.
Təsəvvür edin ki, dünya mətbuatında ismi əksər vaxt “vayqanlı” məsələlərdə hallanan Azərbaycanın adı 2016-cı ildə Rio-de-Janeyroda keçirilən XXXI Yay Olimpiya Oyunları vaxtı çempionlara ən yüksək qonorar vəd etmiş ölkə kimi keçirdi.
2008 - ci ildə Pekində keçirilmiş XXIX Yay Olimpiya Oyunlarında idmançılarımız 1 qızıl, 1 gümüş və 4 bürünc medal qazandı. Ancaq Azərbaycanın verdiyi qonorar özündən deyən çox ölkənin “qanını dondurdu”. Eyni səxavətin London olimpiadası sonrası da şahidi olduq – 600 min manat , yəni o vaxtı kursla 750 min dollar! Təsəvvür edirsinizmi bu nə deməkdir?! Kimisi bu cür səxavətmi deyək, görməmişlikmi adlandıraq, jestə sadəcə güldü, kimisinin “qamburger”i boğazında qaldı.
Hələ bunun üstünə idmançılara onların təmsil etdiyi federasiyalar tərəfindən verilmiş pul mükafatını, bəzi şirkətlərin mənzil, avtomobil baratlarını da əlavə edəndə nəinki sıradan alimin, professorun, akademikin, hətta Harvard, Yel, Massaçusets universitetlərinin, dünyanın tanınmış alimlərinin gözlərini hədəqəsindən çıxmağa vadar edə biləcək astronomik məbləğ alınır.

Bilin, tanıyın, biz buyuq!

Biz dünyanın taleyinin asılı olduğu elmə qəpik-quruş, idmançıyasa milyonlar səpələyən, özünü dünyada biliklə deyil, təpiklə tanıtmağa üstünlük verən məmləkətik!
Rio olimpiadasının iştirakçı ölkələrinin çempionlara ayırdığı mükafatın məbləği ilə tanış olmaq istərdinizmi? Buyurun! Həmin günlərdə "Amerikanın Səsi"nin dərc etdiyi cədvələ əsasən, Azərbaycan siyahıda fəxri yerdə idi – 510 min dollar (dövlət başçısının bəyan etdiyi rəsmi rəqəm 400 min manat idi – !). Sinqapur öz çempionuna 746 min, İndoneziya 382 min, Tailand 314 min, Qazaxıstan 250 min, Fransa 65 min, Rusiya 60 min, Çin 31 min, ABŞ 25 min, Almaniya 19 min, Britaniya isə “record” – 0 dollar vəd etmişdi.
Bu yerdə Azərbaycanımız üçün Mayakovskinin məşhur misraları yada düşür: - Alın … a! Yana-yana qalın …a!”
Ancaq kiçicik bir “əmma” ilə!
Azərbaycan mükafat büdcəsinə görə Şərqi Asiya pələngləri – Sinqapur, İndoneziya və Tailandın da daxil olduğu liderlər qrupunun “autsayder”i idi. Bəs bu ölkələr kimdir, yaxud nəçidir?
Sinqapur – ÜDM 585,055 mlrd doll., adambaşına düşən ÜDM 64.041 (dünyada 7-ci), adambaşına ümumi milli gəlir 905.700 doll. (dünyada 9-cu).
İndoneziya – ÜDM 895 mlrd doll.; Tailand – ÜDM 1 trilyon 236 mlrd doll., adambaşına düşən ÜDM 17.900 dollar.
... Və Azərbaycan – ÜDM 57 mlrd doll., adambaşına düşən ÜDM 4569 dollar.
Bu siyahıda ölkəmiz Qazaxıstan (71), Türkmənistan (78), Qvineya, Qabon, Ekvador, Qvatemala kimi ölkələrdən sonra 103-cü yerdə qərar tutub.
Ancaq nə qəm?! Ətrafa pul saçmaqda, forslanmaqda ki, öndəyik!
Hərdən küsüb-inciyib “boykot” elədiyimiz Avropa ilə müqayisə də maraqlı olardı deyə bəzi ölkələrin iqtisadi gücünü və olimpiya birincilərinə ayırdığı mükafatın məbləğini təqdim edirik: Polşa – ÜDM 586 mlrd doll., adambaşına düşən ÜDM 15.431 doll, mükafat 50 min avro; Avstriya – müvafiq olaraq 456 mlrd doll. 51.509 doll., 17 min avro; Almaniya – 3 trilyon 997 mlrd doll., 48.264 doll., 20 min avro; Niderland – 914 mlrd doll, 53.106 doll., 25.500 avro.
Ən maraqlı faktsa ondan ibarətdir ki, Skandinaviya nəhəngləri sayılan İsveç (ÜDM 551 mlrd doll., adambaşına düşən ÜDM 53.873 doll.) və Norveç (ÜDM 435 mlrd doll., adambaşına düşən ÜDM 81.695 doll.), habelə Böyük Britaniya olimpiya çempionluğunu “şərəf işi” sayaraq (bizim idmançıların gözündən iraq - !) idmançılara bircə “kron” yaxud “funt” belə vermirlər.
Yaddaşlarda möhtəşəm açılış və qapanış səhnələri qalan 2015-ci il I Avropa oyunlarının estafetini nəhayət ki, 2019-cu ildə Belarus qəbul etdi. Azərbaycan I yeri tutmuş hər bir idmançıya 150 min, II yerə sahib çıxanlara 80 min, bürünc mükafatçılara isə 50 min manat ödədi. Beləliklə, 28 medala görə 3,3 milyon manat mükafat.

Hasil olan “fəlsəfə”

Vaxtilə olimpiya çempionuna 870 min dollar vəd edən Sinqapur indi həmin rəqəmi 50 minə endirib. Vur -tut 725.7 kv km ərazisi və 6 milyon nəfərə yaxın əhalisi olan bu ölkənin olimpiya çempionu yoxdur. Lakin belə bir “itki” onu heç vəchlə müsbət mənada “analoqu olmayan ölkələr” cərgəsindən çıxarmır.
Gedib İngiltərənin ən aparıcı futbol klublarını “optovoy”, “brutto”su qarışıq alan ərəb şeyxi, yaxud həmin o Sinqapur, Qətər, Bruney, Lüksemburq, ABŞ, Çin olimpiya ümidi verən ayrı-ayrı idmançıları pulla şirnikləndirib öz ölkəsinə cəlb edə bilməzmi? Bilər də, edər də! Hamısı, bizimkilər qarışıq, yüyürə-yüyürə gedər. Etmir!
Çünki onun üçün əsas prioritet ölkəsini, xalqını, millətini firavan, rifah içində yaşatdıra biləcək fəaliyyət sahələrinin inkişafının qayğısına qalmaqdır.
Son illərin Azərbaycanına nəzər salaq – vaxtilə zarafatla da olsa özümüzə “şair xalq” adı vermişdik. İndi isə daha təhlükəli pandemiyaya yoluxmuşuq. Yox-yox, söhbət koronavirusdan getmir. İmkan versək, bu gün-sabah dəf olub gedəcək o şoqərib. Qalan isə yetişməkdə olan nəslin intəhasız idman və şou sevgisidir.
Təbii ki, biz böyük idman və sənət sevgisini yalnız alqışlayırıq. Baxmayaraq ki, bu heyranlıq bizdə şıq həyat tərzinə, tox yaşayışa “qızıl açar” assosiasiyası yaradır.
Bəli, hər qəbuldan sonra ali məktəb auditoriyaları boş qalmır. Lakin bitirəndən sona neçə nəfər həqiqi elmlə məşğul olmağa üstünlük verir?
Tək-tük, adda-budda! Səbəbini söyləyək? Çox sadədir!
Adam fikirləşir ki, cavan canını laboratoriyalarda çürüdüb ayda 200 manat alınca, gedib tuman-köynək satar, “toy oxuyar” və bir professorun bir ildə dövlətdən qazandığını üç-beş günə qazanar.
Yaxud həndəsi proqressiya ilə götürək; beş akademikin, on “çlenkor”un, 15 professorun gözünü tökə-tökə bir ildə işləyib qazandığını hansısa idman yarışında üç-beş dəqiqə “şillə-təpik” atmaqla əldə etmək mümkündürsə, bu elm deyilən sahədə kimin nə “iti azıb”?!
Hər idman yarışından sonra ölkə başçısına xoş gəlsin deyə çempiona pul, ev, avtomobil bağışlayan iri məmurların, sahibkarların növbəsi az qala Hövsanda başlayıb Bayılda bitir.
Bu məmləkətdə çox yox, bircə kişi barmağını qatlaya bilərmi ki, indiyədək neçə alimə dəstək verib, neçə alimi yeni tapıntılara təşviq edib?
Bəlkə ölkənin hansısa iri məmuru yaxud iri sahibkar (zatən, bizdə iri məmur və iri sahibkar kəlmələri sinonim kimi səslənir - !) fundamental axtarışlarla məşğul olan bir alimi çağırıb barmağına “yod” sürtüb, məşuqələrinə bağışladığı evlərdən, maşınlardan hədiyyə edib?!
Xeyr, bizimkilər o cür ürək sahibi deyillər!
Təptəzə bir misal; bunu da deyib nöqtəni qoyuram.
Ölkədə koronavirusla mübarizə ilə bağlı ictimai fond yaradılıb. İdeya fəna deyil; bizim millət evində uşaqları acından qussa belə “elnən gələn bəlaya” son tikəsini əta edəndir. Sosial şəbəkələrdə bir-iki rəqəm diqqətimi cəlb elədi. Deməli, bu günlərdə prezidentin əfvinə “məzhar” olan Akif Çovdarovun bircə dəfə “gözünü ağartması” ilə neçə ildən bəri “işləyib qazandığı” üç milyon dolları (- ?!) tıpış-tıpış, burcudub eləmədən aparıb təslim edən birisi həmin fonda beşcə min manat (yəni üç min dollar - !) köçürmüşdü.
Başqa bir misal. Paytaxt rayonlarından birinin yırtıcı tamahına görə “canavar” ləqəbli başçısı tanıdığım birindən qarajına sənəd üçün 20 min manat (o vaxtkı məzənnə ilə 25 min dollar - !) aldığı halda, fonda üç min manat vermişdi.
Bu arada özbək iş adamı Alişer Usmanov öz ölkəsinə eyni məqsədlə 20 milyon dollar bağışladı.
Heç şübhəsiz, xeyriyyəçilik, altruizm, filantropluq ... kimi nəcib keyfiyyətlər bizlərlik deyil!
Vallah və tillah, həyat göstərir ki, bu dünyaya, bu millətə, Azərbaycana təpikdən çox bilik lazımdır!
Qorxu, təzyiq, zopa, həbs, ayrı-seçkilik, korrupsiya, saxtakarlıq deyil, qayğı, qanunçuluq, haqq-ədalət, həmrəylik, xoş sima, rifah ... lazımdır!
Siz necə düşünürsünüz?