Qərb filosofiası Hegelin ağzıyla belə danışır: İnsanda şüurun, ağlın və yaxud ruhun ilk qığılcımı, ya da ilk təkanı, alman dilində “Begierde” adı verilən, istək, ehtiras, iradə, arzu, tələb, niyyət, iştah, şəhvət, meyl, instinkt və s. kimi başa düşə biləcəyimiz ən ilkin bir yönəlmədir. Bu, təzəcə doğulan körpənin anasının döşünə dartınması kimi, bizdə bir göz qırpımında alışan şəhvət qığılcımı kimi, həyəcanlı bir ideyanın ilk parıltısı kimiqaranlıq və özülsüz, yəni səbəbi ən naməlum,ən ilkin başlanğıcdır. İnsanda, həyat da, tarix də buradan başlanır, qısalıq və sadəlik naminə bircə sözlə desək: istəməkdən. Latın dilində ona “appetitus” (iştah) deyirlər. Yeri gəlmişkən, ən ilkin istəyimizin səbəbi naməlumdursa, bəs, məqsədi məlumdurmu, belə bir məqsəd varmı, varsa o, nədir? – Həzzmi, sağ qalmaqmı, çoxalmaqmı, başqaları üzərində iqtidar qurmaqmı, ölməz olmaqmı?.. Bu, filosofianın “İnsan nədir?” sorğusudur əslində. Lakin bu yazı o sorğuya həsr edilməmişdir.
Ana dilimizdə “hırı tutmaq”, “hörünü salmaq”, “hörünü söndürmək”, “kürsəmək” (hürsəmək), “girdən (hördən) düşmək”, “hörə gəlmək” kimi feillərimizdə hır, hör, hür, kürvə s. bu kimi sözlər insandakı həmin ən ilkin can atmanı bildirir. Etimolojiq baxımdan, türk dillərinin səsdəyişmə qaydalarına əsasən, his, xız, qor, köz, qız- (qızmaq), issi (isti), istə- (istəmək), işıq sözləri – ilk baxışda bir-birlərindən çox uzaq sözlər kimi görünsələr də –hır, hör, hür, kür sözlərinin azacıq başqa cür səslənən variantlarıdırlar. Gördüyünüz bu sözlərin hamısı bir sözdür, mənası – istilik, hərarət deməkdir. Yeri gəlmişkən, ərəbcə sayılan “iştah” sözü də bizim “istək” sözümüzdən başqası deyildir. (Bu sözlərin etimologiyası mövzusunda daha geniş məlumat almaq istəyənlər mənim “Xürrəmi adının ana dilimizcə izahı” sərlövhəli məqaləmlə tanış ola bilərlər.)
Burada qısalıq xətrinə, bir belə fonetik variantı, tamamilə ixtiyari və şərti olaraq, bu variantlardan biriylə, olsun “hör” sözüylə, ifadə edəcəyəm. Bu hörə müasir avropalılar “basic instinct” (başlıca instinkt), yəni seks etmək arzusu da deyirlər. A.Schopenhauer ona “iradə”, F.Nietzsche “iqtidar arzusu”, S.Freud “İd” (şüurun altındakı Mən), H.Bergson “elan vital” (canın təkanı, həyat döyüntüsü), M.Heidegger “Sorge” (nigaranlıq, təlaş, qayğı) kimi adlar vermişlər. İslam terminologiyasında isə bu anlayış “nəfs” adlanır. Nəfs və yaxud nəfəs əslində istilik deməkdir. Elə bizim dilimizdə də hör (höör) sözündən yaranmış “hənir” və yaxud “hənirti” sözləri əslində həm istilik, həm də nəfəs deməkdir. Avropa filosofiasının “eqo” dediyi isə Şərqin, çox böyük ehtimalla,“nəfs” dediyidir.Eqoizm – nəfsxorluq, nəfsgüdənlik deməkdir.
İstilik bizi qızındıra da bilər, yandıra da. İstəksiz, istiliksiz həyat yoxdur, ancaq bütün təhlükələrin də qaynağı elə istəməkdədir. İnsan – bu hörlü, istəyən canlı – yanğınlar törədə, təbiəti yerindən tərpədə , dünyaya fəlakətlər gətirə bilər. Qədim Şərq sivilizasiyası bir tərəfdən insanda hörü, istiliyi, nəfsi kəşf etdisə, o biri tərəfdən onu idarə edəcək, nizamlayacaq, yığışdıracaq təkliflər irəli sürdü, hökmlər çıxartdı, dinlər yaratdı. Bir sivilizasiya ancaq bu qədər təkmil, taraz və zəngin ola bilər. O ucdan bu uca bütün Şərqin mənəviyyat və əxlaq sistemləri həmin bu hör üzərində, daha doğrusu, bu hörə (nəfsə, eqoya) münasibət üzərində dayanır. Şərq şairlərinin şeirlərində nəfs eşqə çevrildi. Eşqdən danışan Şərq şairlərinin hamısı bu hissin kökündə nəfsin dayandığını bilirdilər. Məcnunun səhrada Leylini rəddində (“Get, get, sən Leyli deyilsən!”) nəfsdən utanc duyulur. Görkəmli Budda deyir, ümumiyyətlə, ondan imtina et. Yox et istəməyi, qoy, sönsün (yəni nirvana olsun) sənin bütün istiliklərin, istəklərin. Hətta istəməyi yox etmək istəməyi də istəmə. Ulu Zərdüşt deyir, istə, ancaq öz istəyində yaxşıya, xeyirxaha (Axura Mazdaya) boyun əyməyi seçərək istə, yəni onun istəyinə qoşulub istə. Sirrli Lao Tse deyir, özünü gücə salıb istəmə, özünü burax axara, heç nə etmə (vu-vey), kosmik yol (dao) səni özü aparacaq, qayğılanma və qorxma, boğulmayacaqsan. Şərqli İsa peyğəmbər də Lao Tse-yə oxşar danışır, deyir, quşları yemsiz, sığınacaqsız qoymayan rəbb səni də tək qoyan deyil, sən istəməsən də səni unutmayan, sevən bir allah var, sən özünü qorumaq üçün heç müqavimət də etməyə bilərsən.
Oğuzcada unudulan sözlərimizdən biri belədir: “yığrıq” və yaxud “yığruq”. Bu söz “basırıq”, “yumruq”, “sıyrıq” kimi sözlərimizin quruluşundadır. Mənası tərbiyəli, əxlaqlı, ciddi, təmkinli, abırlı, namuslu, utancaq, bir sözlə, mənəvi, nəfsinə hakim olan deməkdir. Sözün feili “yığrılmaq”dır. Bu söz bizə “özünü yığışdırmaq” feilimizdən əslində tanışdır. Yığrıq olmaq – özünü cilovlamaq, özünü elə bil yüyənlə yığmaq deməkdir. Yığrıqlığın əksi açıq-saçıqlıqdır, açılıb saçılmaqdır. Saçılan nədir? – İstilik, hör! Deməli, tərbiyəsizlik, əxlaqsızlıq, namussuzluq, abırsızlıq, sırtıqlıq, nəfsxorluq, eqoizm, harınlıq, tamahkarlıq, hərislik və s. – öz istisinin ağzını açıb, ora-bura saçmaqdır, başqalarını yaxıb-yandırmaqdır; tərbiyə, əxlaq, namus, abır, ciddilik, qanacaq, gözütoxluq, təvazökarlıq, nəfsinə hakimlik, mənəviyyat və s. – öz istisinin ağzını örtməkdir, onun alov dilimlərini yığmaqdır, özünü yığışdırmaqdır. Yığrılmaq budur.
Öz istəklərinə elm adı verən avropalı irqçilər “yoqa” sözünü arian dillərdən biri saydıqları sanskritçə hesab edirlər. Yoqa sözünün sanskritçə qədim yazılışı “yuqa” formasındadır; yoqa və yaxud yuqa sözünün mənası isə yüyən, qədim tələffüzümüzlə desək, yügən deməkdir! Yoqa sözü arilərin dilində yox, proto-türkcədir; yoqa ilə məşğul olmaq – atın yüyənlənməsi (yügənlənməsi), boyunduruğa salınması kimi, özünü, qavrayışlarını, istəklərini, istiliyini, nəfsini ətraf aləmdən yığıb-yığışdırmaq deməkdir.
Göründüyü kimi, qədim Şərqdə bizim də öz sözümüz, öz mövqeyimiz var bu hörə münasibətdə. “Yüyən” mənası bildirən “yoqa” sözünün proto-türkcə olmasının, ən azından olmaq ehtimalının, indiyədək kimsənin diqqətini cəlb etməməsinin səbəbi – Qərb elminin obyektiv və yanılmaz olduğuna korkoranə inamdır. İndi çoxlarında islam dininə etiqadı Qərb elminə etiqad əvəz etmişdir.
Hörün və yaxud istiliyin işığında biz bəlkə bu suala da cavab tapa bilərik: Qədim Şərqdə qadınları nə üçün niqablayır, çadraya bürüyürdülər? Qadın vücudunun və yaxud qadının elə təkcə üzünün, baxışlarının kişilərin odunu alışdırmağa qadir olduğunu anlamışdılar deyə. Canımıza od düşməsin deyə, canımız yanmasın deyə, qadınları gizlədəcəyik. Eşq – yanğın yarada bilər. Yanğın olmasın deyə, qadınlar bürünməlidirlər. Şərqdə haçansa belə bir fikir də yürüdülüb.
Bəs, eşq özü nədir? “Eşq” sözünün ərəbcə “aşaqə” (عشقة) adlı sarmaşıq bitkisinə heç bir dəxli yoxdur, sadəcə olaraq avropalı ərəbşünaslar və türkoloqlar bu sözü türk dilləri kontekstində izah etməmək üçün bu sarmaşığı elmi həqiqət adıyla atıblar ortalığa. Ərəbistanda bitki nə gəzirdi, hələ bir sarmaşığı da ola. Sarmaşıq parazitar bir bitkidir, özünün ayaq üstə duracaq gövdəsi yoxdur deyə, özgəsinə sarılır və parazitar təbiətinə uyğun olaraq da sarıldığını artımdan saxlayacaq, boğacaq dərəcədə sıxır. Halbuki, eşq – Şərqin ulu şairlərinin vəsf etdikləri eşq – parazitar olub boğmaq bir yana dursun, əksinə, özünü ona qurban etməkdir, özünü ayaqlar altına atıb, sevdiyini göylərə qaldırmaqdır. Eşqdə sevdiyinin kölgəsini görmək – səadətdir, toxunmaq nədir, sarmaşmaq nədir?! Başqa sözlə, eşq sarmaşığın tam əksidir! Eşq sözü bizim istək, canlı danışıq dilində issəg, issəy sözümüzdür: istəg> istək > issək > isq > işq > eşq> aşq. Bizdə indi də sevməyə istəmək deyirlər. Eşq yetirmək – istilənməkdir, qızmaqdır, ürək qızdırmaqdır, qızıxmaqdır, qanı qaynamaqdır... İnsanı manufakturada dəzgah, fabrikdə maşın,büroda aparat kimi görən və belə görə-görə də özləri dəzgahlaşan, maşınlaşan, aparatlaşan avropalılar bu istilənməyə “elektriklənmək” deyirlər, Qərb elmi bu istilənməni kimyəvi proses kimi təsvir edir, onu ölçür, eşq qəminə “depressiya” adı verir, insanları serotonin həbləriylə hırıldadıb xoşbəxt olacaqlarına inandırır.
Qədim şərqlilər göylərə ta qədimlərdən tamaşa ediblər, onlar insanın – bu hörlü, alışan canlının – varlıqda nə qədər balaca, necə gücsüz, təsadüfi olduğunu biliblər. İstər Buddanın nirvanası, istər Lao Tsenin u-veyi, istər Zərdüştün, istər İsanın cavabı təkcə dünyanı insandan yox, eyni zamanda insanın özünüdə olacaqlar, qaçılmazlıqlar, zəruriliklər qarşısında cahil təkəbbürdən və təhlükəli macəralardan qorumaq, onu kiritmək, beləcə onu salamat saxlamaq tədbiri idi. Şərqlilərin öz peyğəmbərlərini onlardan muğayat olan valideynləri kimi minnətdarlıqla sevməkləri bundandır.



Deməli, din həm dünyanı bizim törədə biləcəyimiz yanğından, həm də bizim özümüzü təhlükələrdən qoruyan yüyən imiş. Deməli, dindar yüyənli demək imiş. Lakin sonralar at izi it izinə qarışdı, sərhədlər itdi, indi məsələn, brahma kastasında şudra, şudra kastasında brahman doğulan kimi, dindarların da içində çoxlu yüyənsizlər, ateistlərin də içində çoxlu yüyənlilər var.
İnsanı bütövün bir tikəsi kimi götürən, Şərqə ən çox yaxınlaşmış Qərb mütəfəkkiri Hegel çox haqlı olaraq, insanı – dalğanın dənizdən asılılığı kimi – həmin bütövlükdən asılı sayarkən, yəni azad saymazkən, insanı u-vey etməyə, nirvana olmağa, qane olmağa, şükr etməyə, təslim olmağa, nəfsini yığıb-yığışdırmağa, hətta söndürməyə, fərdi iradəsini yox etməyə çağıran Şərq mütəfəkkirlərini təkrarlayırdı. İnsana nə qədər dar gözlə baxsanız, onu bir o qədər azad sanacaqsınız, insanı nə qədər geniş kontekstdə nəzərdən keçirsəniz, onun bir o qədər azad olmadığını görəcəksiniz. Mənim baş barmağımı, yoxsa çeçələ barmağımı tərpətmək azadlığım var, ilin fəsillərinin sırasını dəyişdirmək azadlığım isə yoxdur, əksinə, o sıraya məhkumiyyətim var. O ucdan bu uca bütün Şərq mütəfəkkirləri bu kosmik məhkumiyyəti, insan azadlığının barmaq boyda olmasını anlamışdılar.
Fərd kimi azad olmağımıza inam illüziyadır və bu illüziya eqoistliyin nəticəsidir. Onun üçün də həmişə yeniyetmələr və gənclər azadlığa başqalarından daha düşkün olurlar. Hegel Avropada, Şərqdəkindən fərqli olaraq, hamının özünü azad saydığını söyləyib lovğalanarkən, özünü – şərqlilərin mənəvi münasibətlərini anlamamasını – ifşa etməyindən xəbəri yox idi. Leyli azad ola bilərmi Məcnundan, ya Məcnun Leylidən?! Və yaxud ana balasından, bala anasından necə asılı olmasın?! Eqoist olduğumuz dərəcədə azadıq. Mənəvi olduğumuz dərəcədə asılıyıq. Azad olmayanlar – nə bəxtiyardır!
Bir avropalı nə anlar Füzuli nə üçün “Bulmuşam yanmaqda bir hal, özgə halı neylərəm?!” deyir. Avropalınınkı qanunlardır, müqavilələrdir, rəqəmlərdir... Azərbaycan ədəbiyyatının dünyaya çıxarılmasından danışılır. Şərqin özünü Qərbə tanıtması üçün ancaq bircə yolu var: o, özünü avropalılar qarşısında ələ salmalıdır – Axundovun pyeslərindən tutmuş “Parni iz Baku”yadək gəldiyimiz yol budur. Bir azərbaycanlı-şərqli ananın “Can, ay bala, can!” sözünü Avropa dillərinə nə tərcümə edə bilərsiniz, nə də dünyaya dopdonuq və sopsoyuq gözlərlə baxan bir qərbli bu sözdəki yanğını duya bilər.
Mən gələcəkdə Avropa təfəkkürü mövzusunda hələ çox danışacağam, indilik sırf müqayisə üçün bunu deyim: Qərbin ən böyük etikasını yaradan İ.Kantın nəzəriyyəsində hər bir əməldən qabaq istək gəlir; əxlaqlı əməl ağıl ilə istəməkdən, yəni nə hisslərlə, nə də qıraqdan gələn impulslarla istəməməkdən, sadə və qısa desək, özünü başqasının yerinə qoyaraq istəməkdən yaranır. Əgər sən öz istəyində başqalarının da söykənib istəyəcəyinə razı olacağın bir prinsipə (maksimə) söykənərək istəyirsənsə, başqa sözlərlə desək, qarşındakı insana heç vaxt vasitə kimi yox, əksinə, həmişə məqsəd kimi yanaşırsansa, həm əxlaqlı olursan, həm də azad. Vəssalam! Avropalılar bu filosofianı bəşəriyyətin ən böyük etik zirvəsi sayırlar.
Mənəvilik nə deməkdir? – Mənəvilik geri çəkilməkdir, etdiyini dilinə gətirməməkdir, arxasını çevirib arxalanmaqdır, küsməkdir, mübarizə aparmamaqdır, şükr etməkdir, bağışlamaqdır, özünü müdafiə etməməkdir, rüsvay olanda susmaqdır... Şərqdə buna mərdlik, müdriklik, fəqirlik, qanacaq, yığrıqlıq kimi minbir adlar verirlər.
İndi gəlirik məni ildırım kimi vuran Qurandakı o fikrə. O fikir – “islam” fikridir. “İslam” sözü nə deməkdir? – Təslim olmaq! Nəyə, kimə təslim olmaq? – Kosmik nizama, təbiətin ardıcıllığına, zərurətə, asılılığa, Allaha, Leyliyə! İslamda buna təvəkkül deyirlər, Allahı özünə vəkil tutmaq, taleyini ona tapşırmaq. Təvəkkülün əksi təşəbbüsdür. Məhəmmədin “islam” (təslimiyyət) sözü – Lao Tse-nin “u-vey”, Budda-nın “nirvana”, İsanın “mühakimə etməmək, müqavimət etməmək”, Zərdüştün “xeyirə qoşulmaq” fikrinin bu dəfə ərəbcə ifadəsidir. Bu, ümumşərqi anlayışdır.
Lakin bu fikrin – Məhəmmədi Buddanın, Zərdüştün, Lao-Tsenin, İsanın yanına qaldıran bu müqəddəs təslimiyyət, yəni mənəviyyat fikrinin – Qurana necə, haradan gəlib düşdüyünü söyləmək mənə çətindir. O, qədim Şərqin hansısa qaranlıq bir bucağından, misal üçün, Zərdüştün dininə inanan Salman Farsinin ağzıyla Məhəmmədin qulağına gəlib çatmış ola bilərdi. Özü də bu fikir Quranda qıraqda-bucaqda qalan bir fikir deyil, dinin adıdır.Təslim olmaq ideyası – islam dinindəki Şərq damcısıdır.
Məhəmməd “təslim olmağ”ı bilməməli idi. Çünki, “təslim olmaq” anlayışı Məhəmmədin nə ömür yoluna, nə xarakterinə, nə qərarlarına, nə əməllərinə uyğun gəlir, nə də Qurandakı cəhənnəm hədələrinə, insanları Allahla qorxuzmalara, sonrakı islam tarixinə. Təslim olan – şəxsi zövqlərindən keçərdi. Əlinə qılınc götürməzdi. “Öldürün” yox, “sevin” əmrləri verərdi. Özünü müdafiə etməzdi. Sözünü alayarımçıq deyər, küsüb gedərdi. Susub gülümsünərdi. Amma o, heç də arxayınlığa qapılan adam olmadı. O, bir dəfə necə demişdi: “Dəvəni bağla, sonra Allaha təvəkkül et ”. Görünür, o, axırda çarmıxda tək qalan İsanın müqəddəs “səhv”ini təkrarlamaq istəmədi. “Sonuncu xristian çarmıxda öldü” (Nietzsche). Məhəmməd isə ilk müsəlman belə olmadı, o, dəvəsini bağladı. Bununla da təslimiyyət (islam) ideyasının təhlükəli dərəcədə ikiyozumlu olması üzə çıxdı: təslimiyyət – qarşısındakına təslim olmaqdır, yoxsa qarşısındakını təslim olmağa məcbur etmək? Bu, ona oxşayır ki, Məcnun bir var Leyliyə deyə: “Leyli, mən sənə təslim oluram, sənin qulunam, çünki səni sevirəm!”, bir də var deyə: “Leyli, mənə təslim ol və buna şükr et, yoxsa, bu saat səni zorlayacağam!” Başlanğıcda Məhəmməd özünü ancaq “Allahın sözlərini çatdıran” (təbliğ edən) kimi görürdü, sonralar isə özünü Allaha tamamilə təslim olan və bununla da başqalarını özünə təslim olmağa məcbur etmək haqqı olan bir şəxs kimi görməyə başladı.Bununla da Məhəmməd Allahın elçisi olmağı buraxdı, o, özü Allah oldu. İndi biz gəlib çatdıq Məhəmməddən də, islam dinindən də çox-çox qədimlərə gedib çıxan Şərqin “Ənəlhaqq” ideyasına.
Lakin Şərqin passivizmi Məhəmmədlə yox olmadı, o, bu dəfə islamın “təslim olan” üzündə yaşamağa davam etdi: Bütpərəstliyə qarşı müharibə elan edən islamın ortasında dayanıb, “Heyrət, ey büt!” deyən Şərq şairləri qədim Şərqin sevmək və inanmaq üsulunu “islam”ın “təslim olmaq” mənasını qabardaraq yaşatdılar. Onlar müsəlmanlığı məcnunluq kimi, dini eşq kimi vəsf etməyə başladılar. Allaha təslim olan müsəlmanı – Leyliyə təslim olan Məcnunla göstərdilər. Sevmək qorxmamaqdır, arxayın olmaqdır, özünü onun əllərinə, hökmünə, nazına buraxmaqdır. Ehtiyatlı davranırsansa sevmirsən, arxayın deyilsənsə, dönüb dala baxırsansa, sevmirsən, mühakimə edirsənsə sevmirsən, razılaşmırsansa, narazı da qalırsansa sevmirsən, müqavimət edirsənsə sevmirsən, üsyan edirsənsə sevmirsən. Sən yox olmalısan – sevirsənsə. Sən – yəni sənin iradən, arzun, istəyin. Sən də varsansa – sevmirsən! Təslim olan belə olar. Deməli, Məcnun təslim olan müsəlman imiş, Nofəl təslim olmağa məcbur edən müsəlman.
Başlıcası – allahın mövcud olub-olmaması yox, insanın varlıq qarşısında necə dayanmasıdır: passiv, yoxsa aktiv; müntəzir (gözləyici), yoxsa mübariz;təslim olan, yoxsa təslim olmağa məcbur edən; yığrıq, yoxsa eqoist. İslam dini müasir Qərbə oxşayır, bu səbəbdən də Qərb islamı xoşlamır, islamda özünə rəqib görür.
Şərqə Qərbin gözüylə baxıb qiymət vermək asan idi, indən belə Qərbə də Şərqin gözüylə baxmağı öyrənməliyik .Məsələn, “vəhşi Şərq” – böhtandır, çünki bütün Şərqin dünyagörüşü passivlik üzərində qurulub. İnsanlıq tarixində min illərlə az hərəkətin (yeniliyin, kəşflərin, dəyişikliklərin) olması həmin bu passivist dünyagörüşdən yaranmışdı, ağıl kəmliyindən yox. Bir şərqli indi də “istəyirəm” deyəndə utanır. Bəs, nə baş verdi? Təvəkkülçü, təslimiyyətçi, şükürçü, müntəzir (gözləyici), nirvanaçı, u-veyçi, yığrıq, optimist, passivist, dolu qaşıqlarını öz ağızlarına yox, bir-birlərinə uzadan şərqlilərin balağından düşən bir neçə bicbala 250-300 il bundan qabaq aktivist, individualist (eqoist), təşəbbüskar olmağa, atılıb ortalığa özünü göstərməyə (sapere aude), təbiətə və təbiiliyə müdaxilə etməyə, özündən başqa kimsələrə inanmamağa, həyatı rəqəmlərə çevirməyə qərar verdi; bu, indiki Qərbin doğuluşu idi.
Qərb insanının qalib gəldiyi xristianlıq – Qərbdəki Şərq idi. Modern Qərbin doğuluşu – passivizmdən aktivizmə keçid idi. Bu, hər şeyin yenidən geri qayıdacağına inanan və buna görə də heç hara tələsməyən, yumruluqdan, doluluqdan və dolaylılıqdan xoşlanan şərqlinin vajinal-dairəvi formalı tarix təsəvvürünün, təlaşla ancaq irəliyə yüyürməyə başlayan, düzlükdən, sərtlikdən və birbaşalıqdan xoşlanan qərblinin fallik-düzxəttli formalı tarix təsəvvürünə keçid demək idi. Dairəvi tarixin başı ilə sonu eyni idi, düzxəttli tarixin isə dalı (irticası) və qabağı (tərəqqisi) olacaqdı; irqçi Qərb özünü bütün sahələrdə mütərəqqi, Şərqi isə bütün sahələrdə mürtəce elan etdi. İndi təqribən 300 ildir külli Şərq öz yüyənini qırıb dümdüz yüyürən Qərbə tamaşa edir və nə edəcəyinə qərar verə bilmir, gah onun göydə balonlarda gəzməsinə ağzı sulanır, onun müəlliflərini yamsılayır, öz mürtəceliyinə özü də inanır, gah da Qərbi şeytan elan edir, özünü partladır, onu yasaqlayır...
Bütün bu depressiyalar, bütün bu paxıllıqlar, maçoluqlar, kapitalist istismar, biganəlik, irqçilik, xəstəliklər, aqressiya, silahlar, müharibələr, süniliklər, simvolik olaraq qlobal istiləşmə, planetin qızması – avropalı yüyənsiz hörün, saçılan nəfsin nəticələridir. Nietzsche-nin “Büdrəyəni itələ” buyruğunu nəzərə almasaq, Qərbdə Kantdan sonra etika yaranmamışdır. Görəsən, Şərq haçansa Qərbi yenidən sehrləyib yüyənləyə bilərmi?
Əlbəttə, islamın “təslim olmaq” kimi şərhinə islamçılar yaxın durmaz, nə təslim olmaq, nə arxayın olmaq, nə eşq?! Məcnunluq mümkündürmü ki, təslim olmaq da mümkün olsun?! Onlar islamı mübarizə ideologiyası, partiya, səngər kimi təsəvvür edirlər. Məsələn, siz heç küsən islamçı görmüsünüzmü, ya da başını aşağı salıb susan islamçı? Müasir islamçı partizan kimi bir şeydir, iradəli, mübariz, ədalı... Biz təhlükəli dərəcədə islamın sərhədlərinə yaxınlaşdıq, onlar şübhəyə boylana bilərlərmi?! Biz islam dinində Şərqin bir damcısını görüb onu yüksək qiymətləndirdik, onlar küfrə rəhm edərlərmi?! Onlar istənilən məğrur etirafı məğlubiyyət kimi başa düşəcək dərəcədə qəlbsizdirlər. Düz də edirlər, peyğəmbərləri də o cür edib.
Dediklərimlə müasir avropaçılar da razılaşmaz: Həyat mübarizədir, düzü dünyanın “carpe diem” (hər an nəsə qopar, qapışdır) dediyi bir zamanədə yenidən tərki-dünyamı olaq, dərvişlikmi edək?! Özü də bu, belə yaxşıdırsa, özün niyə eləmirsən, qaçıb gedib oturmusan Avropada. Evimizi yıxan elə dinlə yuxulamaq (opium) deyildimi? Bəs arxayın “Usta Zeynal”lar haradan əmələ gəlmişdi? Təzədən o dünyagörüşəmi qayıdaq? Erməni kimi gecə də yatmayan bir düşmənimiz bizim elə yenidən belə bir yuxuya getməyimizi istəmirmi? Bizi bu günə salan elə islamın “allah kərimdir” arxayınçılığı olmadımı?!” – təxminən belə sözlər çalır qulağım.
Mənim nə islamçıların etirazlarına cavabım var, nə də avropaçıların. İndilik bəlkə ancaq bunları pıçıldaya bilərəm: Problem – Şərqi islamla eyniləşdirməyimizdir. Problem – başqalarını təslim olmağa məcbur etmək istəyən islam dinini rədd edərkən Şərqin mənəviyyatçı, passivist, eşqçi dünyagörüşünü rəddetməyimizdir. Problem – islamçı Şərqdən qaçarkən, başqa bir dəhşətlinin, elmçi Qərbin qucağına yüyürməyimizdir. Biz M.F.Axundovun islam dininə və yaxud Məhəmmədə görə bütün Şərqə arxa çevirən səhvini təkrarlaya bilmərik. Axundovun ayıq rasionalizmindən Füzulinin sərməst spritualizmi yeydir. İslam dinini. Avropa elminə uyğun olmadığı üçün yox, Şərqin boyuna uyğun olmadığı üçün qəbul etməməliyik. Şərqə qayıdışın cığırlarından biri də budur.