“DƏRİN DÖVLƏT”, YOXSA “BÖYÜK TƏNZİMLƏYİCİ GÜC”? –
ABŞ dövləti və qlobal maliyyə-bank korpusunun “oyun qaydaları”
Son dövrlər siyasi analitiklər dünyadakı qüvvələr nisbətində yerdəyişmələrin baş verəcəyindən və qlobal iqtisadiyyatda köklü islahatlar aparılacağından danışırlar. Ancaq “qüvvələr nisbəti” anlayışına açıqlıq gətirilmədiyindən, belə düşünülür ki, söhbət iri dövlətlər arasındakı münasibətlərin aydınlaşdırılmasından və geostrateji təsir sferasının yeni şərtlər altında bölüşdürülməsindən gedir.
Deyilənlərdən belə nəticə alınır ki, dünyadakı gərginlik ocaqları yalnız dövlətlər arasındakı fikir ayrılığının məhsuludur. Ona görə də həm qlobal miqyasdakı çəkişmələr, həm də regional toqquşmalar böyük dövlətlərin strateji mübarizəsi kimi dəyərləndirilir.
Bilindiyi kimi, planetimizdəki ən mühüm tarixi proseslər Şərq yarımkürəsində cərəyan edir. Amerika Birləşmiş Ştatlarını belə bir məkandan uzaqlaşdırmaq istəyən qüvvələrin fəallaşması da məhz bununla izah olunur. Bu prosesdə böyük dövlətlər kimi Rusiya, Çin, Almaniya və Fransa ön plana çəkilir.
“Dərin dövlət” anlayışı
Bəs “qüvvələr nisbəti” dedikdə nə nəzərdə tutulur? Sözsüz ki, hər hansı dövlətin siyasəti onun müvafiq qurumları tərəfindən aparılır. Lakin xeyli vaxtdır ki, böyük dövlətlərin uzunmüddətli strateji siyasi xəttinin onların görünməyən, gizli elitası tərəfindən yürüdüldüyü də iddia olunur. Və bu kontekstdə tez-tez belə bir terminlə qarşılaşırıq: “Dərin dövlət”. "Rusiya dərin dövləti”, "Türkiyə dərin dövləti”, "Almaniya dərin dövləti”, "Çin dərin dövəti” barəsində tez-tez danışılır. Sual yaranır ki, nədir bu “dərin dövlət” və gerçəkdən hansısa dövlətdə rəsmi idarəetmə strukturlarından əlavə, hansısa gizli təsiredici qüvvə varmı? Dərin dövlət reallıqdır, yoxsa həqiqəti əks etdirməyən təxəyyül məhsuludur?
Burada başlıca məsələ “dərin dövlət” termininin öz mahiyyətinə görə necə istifadə edilməsidir. Məsələn, ABŞ-da “deep state”-lə (dərin dövlət) yanaşı, ona sinonim olan “the invisible government” (görünməyən hökumət) və ya “shadow qovernement” (kölgə hökuməti) terminlərinə də rast gəlinir. Təbii ki, rəsmi şəkildə belə bir məfhumun varlığı qəbul edilmir və ona konspiroloji nəzəriyyə kimi baxılır.
“Dərin dövlət” termininin nə zaman ortaya çıxması barədə konkret fakt yoxdur, lakin onun ilk dəfə türkiyəli stratejist Mahir Kaynak tərəfindən söylənildiyi də deyilir. Bəlkə də elə ona görə bu termindən Türkiyədə daha çox istifadə edilir. Türkiyədə bu termin dövlət içində dövlətə verilmiş ad kimi dəyərləndirilib. Lakin bununla razılaşmayan Mahir Kaynak deyirdi ki, bu fikir öz ilkin məğzindən uzaqlaşdırılaraq, tamamilə ayrı məzmun alıb.
O, bildirirdi: ”Mən “dərin dövlət” deyəndə, ölkənin gələcəyini planlayan və bunu həyata keçirmək üçün siyasət yürüdən bir ağlı nəzərdə tutdum. Amma daha sonra bu fikrin mahiyyəti dəyişdirildi və mənim tamamilə əleyhinə olduğum, dövlətin əksinə fəaliyyət göstərən qeyri-qanuni gizli təşkilatlara “dərin dövlət” adı verildi”.
Əlbəttə, kimlərsə hakimiyyətə qeyri-qanuni yolla gəlmək istəyirsə, bu, sadəcə hakimiyyətin ələ keçirilməsini planlayan qəsdçilər komandası ola bilər. Dövlətin içində yerləşən və müəyyən məqsədlər üçün dövlətin mühüm orqanlarında gizli və geniş əlaqələr şəbəkəsi quraraq, dövlət içində sistemləşən və silahlı dəstələr saxlayan təşkilata “dövlət içində dövlət” deyilir. Türkiyədəki “Qladio”, ”Kontrgerilla”, ”Ergenekon”, İtaliyadakı “Propagande due” belə təşkilatlardan sayılır.
Vaqif MAHMUDOV