Nikolay Preobrajenski
“Nezavisimaya qazeta”, 21.01.2021
 
Türk insansız uçuş vasitələrinin (PUA) – “Bayraktar TV2”-nin Dağlıq Qarabağda, döyüş şəraitində istifadəsinin nəticələri Ukraynanın hərbi-siyasi rəhbərliyində silinməz təsir bağışlayıb.

Türkiyə, İsrail və Azərbaycan istehsalı olan pilotsuz uçuş aparatlarının “Dağlıq Qarabağ müdafiə ordusu”nun hərbi texnikasına hava zərbələrini göstərən videolar Ukrayna hərbçilərinə növbəti hərbi qarşıdurmada Donbasın “sakitləşdirilməsi”nin bu qədər asan və təbii olacağına inanmasına əsas verib. Ukrayna tərəfində əsas rollardan birini zərbə və kəşfiyyat PUA-ları oynayacaq.

Qarabağ müharibəsi bitdikdən 1 ay və Bakıda keçirilən hərbi paraddan 5 gün sonra Ukrayna-Türkiyə arasında ikitərəfli danışıqlar aparılıb. Bir sıra türk hərbi texnologiyalarının Ukraynaya ötürülməsini və Ukraynanın istehsal müəssisələrində “Bayraktar TV2” PUA-larının lisenziyalı istehsalını təmin edən müqavilə imzalanıb.

Müqavilənin altına Ukraynanın müdafiə naziri Andriy Taran və Türkiyənin müdafiə-sənaye kompleksinin rəhbəri İsmail Dəmir imza atıblar.
Bu müqavilənin imzalanmasına yaxın bəzi mənbələrin sözlərinə görə, dəniz və aviasiya avadanlığı üçün ümumi dəyər təxminən 1 milyard dollardır. Lakin bu yazıda diqqət yalnız PUA-lara veriləcək.
 
Olanlar

Beləliklə, Ukrayna tərəfi, Donbasdakı yeni silahlı qarşıdurma planlarında, daha əvvəl əldə etdiyi və sınadığı türk “Bayraktar”larına güvənir. 2018-ci ilin yanvar ayında Türkiyə tərəfi “Ukrspetsexport” ilə Ukraynaya ümumilikdə 69 milyon dollarlıq 12 PUA, 3 YİS (yerüstü idarəetmə sistemi) və təyyarə silahı tədarükü üçün müqavilə imzalayıb. 2019-cu ilin mart ayında Ukrayna 6 “Bayraktar TV2” PUA-nın ilk partiyasını alıb.

İndi Ukrayna müdafiə sənayesinin bu tip PUA-ların lisenziyalı istehsalını inkişaf etdirmək niyyətindən danışırıq. Ukrayna rəhbərliyindəki bəzi şəxslərin inandığı kimi, tezliklə PUA-lar Donbasdakı döyüşlərdə iştirak edəcək. Ehtimal olunur ki, Ukrayna televiziya şirkətləri Donetsk və Luqansk bölgələri ərazisindəki “Bayraktar” tərəfindən quru döyüş texnikası və qoşunlarının kütləvi şəkildə məhv edildiyi video görüntüləri nümayiş etdirməyə hazırlaşır.

Ancaq Ukraynanın hərbi-siyasi rəhbərliyi üçün bu insansız sindromun mümkün nəticələri barədə sualı cavablandırmazdan əvvəl Ukrayna rəhbərliyinin türk PUA-larına qarşı super əməliyyat istiqamətinin nəyi göstərə biləcəyini anlamağa çalışmalıyıq. Həqiqətən, son illərdə silah və hərbi texnikanın ən böyük beynəlxalq sərgilərində və aerokosmik salonlarda “Ukroboronprom” və “Spetstechnoexport” şirkətlərinin ekspozisiyaları müxtəlif Ukrayna PUA-ları ilə dolu olub. Bunlar arasında potensial müştərilərə kəşfiyyat və kəşfiyyat-zərbə vasitələri, habelə müxtəlif növ sursat təklif edilib.

Sərgilənən bütün PUA-lardan, görünən odur ki, pilotsuz uçuş aparatlarının inkişafındakı dünya tendensiyalarına uyğundur və Ukrayna ordusu onların istifadədə olduğunu elan edib. O cümlədən elektron müharibə sistemləri şəraitində yüksək səmərəlilik sübut olunub və s.
Bəs niyə öz insansız texnologiyalarının belə bir bolluğu ilə Ukraynaya türk “Bayraktar”larına ehtiyac duyur?

Cavab aydındır. Bütün sərgilənən insansız modellər, eyni formada olmasaydı, onları əməliyyat nümunələri səviyyəsinə çatdırmaq üçün ən azından böyük səy və maliyyə mənbələri tələb olunurdu. Ehtimal olunur ki, Ukrayna tərəfi bu sərgilərdə insansız “konsepsiyalarını” saflaşdırmaq üçün var gücü ilə vəsait axtarıb.

Ancaq insansız sindrom yuxuda Donbass korpusu hərbi texnikasının PUA-larla məhv edildiyini görən Ukrayna hərbçilərinin beynlərində kök saldıqda, məlum olub ki, Ukrayna Silahlı Qüvvələrində bu kimi planların praktik həyata keçirilməsi ilə əlaqəli çox az şey var. “Ukroboronprom”un pilotsuz texnologiyalar sahəsində yenilikləri barədə coşğulu xəbərləri yalnız hay-küydür.
 
Olacaqlar

İndi Donbassda Türkiyə-Ukrayna “Bayraktar”larının mümkün  istifadəsi barədə. Bu məsələ yalnız Ukrayna hərbçilərini deyil, bəlkə də yalnız Ukrayna televiziyasında PUA-larla tanış olan hər növ yerli “mütəxəssis” və “analitiklər”i ciddi şəkildə həyəcanlandırıb.

“Bayraktar” da daxil olmaqla, Dağlıq Qarabağda pilotsuz uçuş aparatlarının döyüş istifadəsinin bütün taktikalarının artıq dünyanın bir çox ölkəsinin hərbçiləri tərəfindən öyrənildiyi düşünülməlidir. Analizin nəticələri, elektromaqnit və akustik spektrlərin bütün sahələrində kiçik cızma işarələri olan pilotsuz təyyarələrə qarşı mübarizə vasitələri və üsullarının hazırlanmasında nəzərə alınacaqdır.
Bu məsələlər bu yaxınlarda nəşr olunan “Dağlıq Qarabağda pilotsuz uçuş aparatlarının döyüş istifadəsi” kitabında kifayət qədər ətraflı şəkildə nəzərdən keçirilib.

Xatırlatmaq istərdim ki, “Bayraktar” Türkiyə müdafiə sənayesinin orijinal məhsulu adlandırıla bilməz, çünki aparatdakı avadanlıqların (təxminlər dəyişir) 50-85% -i Türkiyədə istehsal olunmur. Başqa sözlə, istehsal şirkəti “Baykar Makina” sərbəst girişdə bazarda mövcud olan ticarət bölmələri və hissələrini seçib, təklif olunan dizaynla birləşdirib, sınaqdan keçirilmiş və təsdiqlənmiş “Bayraktar TV2” yaradıb.

Layihəçilərin bu yanaşması, əlbəttə, tamamilə məqbuldur. Üstəlik, “Baykar Makina” inkişaf mərhələsində zəruri komponentlərin idxalında heç bir məhdudiyyətə sahib deyildi. Ancaq indi, Rusiyanın “S-400” zenit raket komplekslərinin alınması ilə əlaqədar ABŞ-ın sanksiyalarına məruz qalmadan bəri, vəziyyət tamamilə dəyişib. Tədarükçülər, məsələn, göyərtə elektronikası uğursuz olarsa, “Baykar Makina” əvəz axtaracaq. Bunun üçün bitmiş PUA-nın əlavə uçuş və sertifikatlaşdırma testləri keçirilməlidir.

Başqa sözlə, heç bir sanksiya olmadığı müddətdə, “Bayraktar” uçur, olduqda, artıq yox.
Daha bir əsas məqam. İndiyə qədər “Bayraktar” aydın döyüş idarəetmə sistemi, az-çox müasir texnika, həm atəş silahları, həm də elektron müharibə texnikasını özündə birləşdirən şəbəkə mərkəzli hava müdafiə sisteminə sahib nizami bir orduya qarşı heç vaxt istifadə edilməyib. Bu PUA-ların aqressiv reklamı yerli münaqişələrdə istifadə nəticələrinə əsasən həyata keçirilib.
Dağlıq Qarabağdakı son döyüşləri nəzərə alsaq, hətta erməni ordusu da buna çox dolayı yolla qatılıb. Buna görə də, “Bayraktar”ların nizami qoşunlara qarşı təsirləri barədə danışmaq hələ tezdir.
 
Aqibət

Prezident Vladimir Putinin dekabrın 21-də Rusiya Federasiyası Müdafiə Nazirliyinin genişləndirilmiş kollegiya iclasındakı çıxışına müraciət etsək, aşağıdakı məqamlar diqqəti cəlb edir. Prezident ordu və donanmanın texniki cəhətdən modernləşdirilməsində qoşun hərəkətlərinin yeni forma və metodlarının tətbiq olunmasını tələb etdiyini vurğulayıb və hərbi elmin inkişafına çağırıb.

Putinin fikrincə, müasir silahlı qarşıdurmaların və yerli müharibələrin təcrübəsini öyrənməklə yanaşı, gələcəyə dair proqnozlar da verilməlidir. “Bir sıra xarici dövlətlərin ordularında yeni fiziki prinsiplərə əsaslanan silahların görünüşü nəzərə alınmaqla”.

Dövlət başçısı Rusiya hərbçilərinin bundan xəbərdar olduğuna və göstərilən istiqamətdə çalışdıqlarına da diqqət çəkib. “Bunu daim diqqətimizdə saxlamalıyıq”.

Dağlıq Qarabağdakı müharibə zamanı azərbaycanlılar türklərin köməyi ilə PUA-ları sakitcə idarə edib, çünki ermənilər tərəfdən heç bir anlaşılan əks-batareya davası olmayıb. “Dağlıq Qarabağın müdafiə ordusu” təxribat qrupları, artilleriya və dəqiq silahlarla düşmənin mühüm hədəflərini məhv etmək üçün hərəkətlərə hazır deyildi.

Demək olar ki, hər nizami ordu düşmənin komanda məntəqələrini və idarəetmə məntəqələrini məğlub etmək gücünə malik olduğundan, Qarabağ təcrübəsini müasir genişmiqyaslı müharibəyə yuvarlamaq mümkün deyil. Müntəzəm ordularda YİS “Bayraktar”ın məhv edilməsi üçün bütün vasitələr var.
Ukraynalılar müstəqil olaraq türk pilotsuz təyyarələrini döyüşdə istifadə edə biləcəklərmi?
Yəqin ki, çalışacaqlar.

Bəs türk pilotsuz təyyarələrinin istifadəsi yüksək dərəcədə effektiv olacaqmı?
Yəqin ki, yox. Həm də ona görə yox ki, Ukrayna operatorları pis hazırlaşacaqlar. Türk tərəfi əsas təlimlərini imzalanmış müqavilənin müvafiq müddəalarına uyğun aparacaq. Yalnız indi bu operatorlar təlim şəraitindən köklü şəkildə fərqli bir döyüş şəraitində hərəkət etməli olacaqlar.
 
Rahatlıq

Ancaq Ukrayna üslubunda insansız sindrom Donbass ərazisinə yaymağa çalışsalar, bu xəstəliyin cərrahi müalicə üsulları Ukrayna tərəfində xoşagəlməz yan təsirlərə səbəb ola bilər. Üstəlik, Ukrayna tərəfinin, Türkiyənin Suriyada, Liviyada və Dağlıq Qarabağda tətbiq etdiyi eyni taktiki ssenarilərə görə, Donbas üzərində “Bayraktar”ların istifadəsini həyata keçirə biləcəyi ehtimalı çox azdır.
Bu taktiki ssenarilər kökündən nəzərdən keçirilsə və yaxşılaşdırılsa da, yerüstü idarəetmə stansiyalarında (YİS), ehtimal ki, ukraynalı deyil, Azərbaycanda olduğu kimi, türk zabit-operatorlar oturacaqlar.

Həmin pilotsuz təyyarələr, Allah qorusun, belə bir xətt görünsə, ümumiyyətlə, cəbhə bölgəsinə çata bilməyəcək. Belə bir “fövqəladə vəziyyətin” səbəbi, “Bayraktar”ları müşayiət etmək üçün havaya qaldıran döyüş mövqeyinə yerləşdirilmiş yerüstü idarəetmə stansiyalarının birdən-birə fəaliyyətini dayandırması ola bilər. Kabinədəki personalla birlikdə olması da istisna deyil.

Biz, görünür, bunu Ukrayna televiziyalarının proqramlarından öyrənəcəyik. O zamana qədər hər hansı bir siqnal yayımlaya bilsə…