Bu yazı menstruasiya üzərində qurulan bəzi mental, mifoloji, dini, fəlsəfi, elmi anlayış və təsəvvürlərdən bəhs edir.
Qədimdən bu günədək dünya xalqlarının kulturasında ən ortaq nöqtələrdən biri qadın və Ay arasındakı ilahi, sirli bir bağın varlığına inamdır. Tarixi simvolizmdə heç bir astronomik cisim Ay qədər əhəmiyyətli yerdə dayanmayıb.
Ayın – yaradıcı dişi prinsip kimi – qadınların hamilə qalmasında və uşaqların dünyaya gəlməsində məsuliyyət daşımasına inanılmışdır. Min illər boyunca qadınların hər ay təkrarlanan aybaşı olmalarına diqqət etməkləri – zaman anlayışının, sayların və riyaziyyatın meydana gəlməsində ciddi rol oynamışdır. Aybaşı müddətinin hesablanması, zamanın ilk tarixi ölçüsünü – ay təqvimini ortaya çıxartmışdır. Habelə, aybaşının nə zaman olacağını bilmək üçün Ay və ulduzların müşahidə edilməsi də astronomiyanın ərsəyə gəlməsinə ciddi təsir etmişdir.
Həm qadının aybaşı müddəti, həm də ayın dövr etmə müddəti 28 gündür. Bu isə ildə 13 ay edir. İndi də 13 aylıq ay təqvimindən istifadə edən ölkələr var. Müsəlmanlara aid hicri təqvimi Ayın yerin başına dolanması ilə hesablanır.
12 aylıq günəş təqvimi ilk dəfə misirlilər (sumerlilər yazan da var) tərəfindən başlanmış, ardınca romalılar, yunanlar tərəfindən inkişaf etdirilmiş, indiki miladi təqviminə qədər yol qət etmişdir. Çox tez patriarxallaşmış olan bu xalqların kulturasında əvvəlki 13 aylıq ay təqviminə nifrət və qorxu yaratmaq üçün 13 rəqəmi uğursuz, nəhs elan edilir; feminin izlər daşıdığına görə. Bu yanaşma indiyədək qalır, məsələn, hələ də 13 rəqəmini uğursuz sayan sərnişinlərin ucbatından, bəzi təyyarə şirkətləri təyyarə oturacaqlarının sıralarında 13 nömrəsindən istifadə etmirlər. Oturacaq yeri sıralamasında 12-dən sonra 14 gəlir.
Matriarxallığın digər mirasları kimi ay təqvimi də eyni taleyi yaşayır; ya uğursuz, şər adlandırılıb rədd edilir (xristianlıqda günəş təqviminə keçid kimi), ya da bütünlüklə forması dəyişdirilib mənimsənilir (islamdakı hicri təqvimi kimi).
Menstruasiya – latın dilində Ayı nəzərdə tutan “mensis” sözündən yaranıb, “Ay dəyişməsi” deməkdir. Alman kəndliləri hələ də menstruasiya mənasında “Mond”, yəni “Ay” sözünü işlədirlər. Yaxud, fransızlar aybaşı dövrünə “le moment de la lune”, yəni “Ay anı” deyirlər. Etimoloqlar Hind-Avropa dillərində Ay demək olan “mensis”, “mond”, “monat” və s. sözlərinin polineziya sözü olan “mana” sözündən törədildiyini deyir. Mana – hələ də bəzi kulturalarda qadınları menstruasiya edən fövqəladə güç sayılır.
Bir çox hallarda Ay tanrılarının adı ilə göydəki Ayın adı eyni olurdu; məsələn, skandinaviyalılar Aya və onun qadın cinsindəki tanrısına Mani, yunanlar Selene, romalılar Luna deyilirdi. Rus dilində indi də Ay – “luna” adlanır. Ay – türk xalqlarının mifologiyasında xüsusi olaraq doğum və bərəkətlə əlaqələndirilən iki ana-tanrı – Umay və Ayısıtın da təməl simvollarından biri olmuşdur və onların adlarında bir hissə kimi iştirak edir. Qədim türkcədə “ay” – həm də yaradıcı, yaradan demək idi.
Bizim dilimizdə də “ay” iki şeyə deyilir: 1) 30-31 günlük zaman vahidinə; 2) astronomik cismə.

Ayın üç fazası

Bir zamanlar Ayın üç dövrünü – 1) təzə Ay, hilal, 2) yarım Ay, 3) bədirlənmiş Ay – əks etdirən üç üzlü qadın-tanrılara səcdə edilirdi: Hilal – tanrının qız (bakirə) dövrünü, yarım Ay – ana dövrünü, bütöv Ay yaşlı, qarı dövrünü ifadə edir. Qadın-tanrıların üç dünyanı – yer üzünü, yer üstünü (göy) və yer altını təmsil etmələri təsəvvürü Ayın üç fazası düşüncəsinə yaxındır. (Sonralar göy üzü ilahiləşdirilib kişi tanrılara verildi, yer altı və yer üzü də neqativləşdirilib qadın tanrılara aid edildi.)
İslama qədər ərəblərin sitayiş etdikləri üç əsas qadın-tanrı – Lat, Mənat, Uzza da Ayın üç fazası ideyasından doğulub. Quranda adları çəkilən bu tanrılar baş allah Hubelin qızları idi. Hubelin simvolu Hilal idi.
Ayın üç fazasını əks etdirən Anadolu mənşəli, daha qədim tanrı üç üzlü Hekatenin xristianlığa qədər çox hörmətli statusu vardı.

O, təkcə Ayı və Ayın üç dövrünü deyil, həm də qaranlığı, gizli, sirli, batini, qeybanə bilikləri təmsil edirdi. (Yüz illər sonra, alman araşdırmaçılarının yazdığı kimi, filosof İ.Kant “Xalis ağlın tənqidi” əsərində hiss üzvləri vasitəsilə qavranılan “fenomen” anlayışına qarşı – “bilinməyən”, “dərk olunmayan” demək olan “noumen” anlayışından istifadə edəcək. “Noumen” sözü – qədim yunan sözü olan “nou menon”dən gəlir, mənası “yeni Ay”, “hilal” deməkdir.) Qaranlıq yeraltı dünya da Hekateyə aid olduğuna görə, onun başqa bir simvolu, Misir ana-tanrısı İsisdə olduğu kimi, cənnət qapısının açarı idi. 

Hekatenin müqəddəs heyvanı, gecələr aya baxıb ulayan dişi qurd (türk mifologiyasında Asena) sonralar yunan mifologiyasında neqativ məna qazanaraq yeraltı dünyanın, yaxud Ölülər ölkəsinin qarovulçusu üç başlı itə – Herberə çevrilir. 

Yeri gəlmişkən, yunan mifologiyasında şairlərə ilham verən muzalar da başlanğıcda üç olub və etimologlara görə, “muza” sözü, Ay demək olan “mens” sözündən törənib.
Ana-tanrının üç sifəti ideyası xristianlıqda maskulinləşərək üçlü birlik, yaxud üçləmə (başqa adları belədir: üç üqnum, teslis, Trinität, trimurti və s.) dünyagörüşünə dönür: 1) ata, 2) oğul, 3) müqəddəs ruh. 

Vaxtilə ana-tanrılara təqdim edilən ən qədim qanlı qurban növü və mərasim içkisi – aybaşı qanı isə “İsanın qanı”na çevrilir. Xristianlıqda xüsusi ayin olan Evkaristiada indi də “İsanın qanı” imiş kimi qırmızı şərab içilir. Aybaşı qanının mənbəyi olan ana bətnini simvollaşdıran “müqəddəs kasa” da xristianlıq tərəfindən mənimsənilir.

Yenidəndoğum dairəsi və “dairəvi zaman” anlayışı

Təkcə içi qanla dolu kasalar deyil, qazanlar da ana bətninin simvoludur. Avropanın qədim sakinləri keltlər, içərisi ana-tanrılara kəsilən qurbanların qanı ilə doldurulan belə qazanlara ”yenidəndoğum qazanları” deyirdilər (M.D. Mascetti). Qədim Anadoluda və Yunanıstanda kəsilən qurbanların qanını dərin, dairəvi bir çuxura tökürdülər, çuxurun içində din adamları həmin qanla yuyunur, “yenidən doğulurdular”. (Bu ayinin ilkin mif forması Hind mifologiyasında görülür: Tanrılar ana-tanrı Kalinin aybaşı qanında yuyunmaqla günahlarından təmizlənib sanki yenidən doğulurlar.) Avstraliya yerliləri, Wapiti və Muldalı qadınlar indi də bərabər mərkəzli dairə çızır, onun ortasında çuxur qazır, bu çuxurun içini qanla doldururlar. Bu proses qadınların menstruasiya vəziyyətini təmisl edir. Vaxtilə belə mərasimləri qədim Anadolu və yunan qadınları da keçiriblər.
Qədim dünyada ana tanrılara həm də, həyat və ölüm üzərində güc yiyəsi sayılmalarından ötrü sitayiş edilirdi. Yaradıcı və yoxedici qütbləri ilə qadın (sonralar bu keyfiyyət monoteist dinlərin kişi kimi təsəvvür edilən allahına yükləndi) zamanla eyiləşdirilirdi. Yenidəndoğum (reinkarnasiya), yəni, …doğuluş-ölüm-doğuluş-ölüm… dairəsinə inamın meydana gəlişində, qadınların vaxtaşırı təkrarlanan menstruasiyaları təkanverici rol oynamışdır: “Dairəvi tarix (zaman) anlayışı”, yəni, zamanın bir çarx, təkər kimi daim təkrarlanan təsəvvür edilməsi, gedib-geri qayıdışı, fırlanışı, zamanın və məkanın (dünyanın) qadın kimi düşünülməsi və s. yuxarıda deyilənlərlə bağlıdır. “Dövr” sözü həm zaman, vaxt, həm də dönmə, dövrə vurmaq mənası bildirir. Qədim sumercədə təkər sözünə “qirqir”/“tigir” deyilirdi. Fikrimizcə, bu söz bizim dildə “təkər”, ərəbcədə “təkrar” (takrar – geri gəlmə, yenilənmə), hindcədə “çakra” (çarx, təkər), Avesta dilində “çaxra”, farscada “çarx”, ya da “çərx”, habelə, qədim nənələrimizin yun əyirmək üçün istifadə etdikləri “cəhrə” (bir çox xalqların miflərində ömrün ölçüsü, yəni uzunluğu, ana-tanrıların həmin cəhrədə toxuduğu iplə hesablanırdı), zaman mənasında işlədilən “dövr”, “dövrə”, həmçinin “çevrə”, “dairə” (ç-d keçidi və v-au keçidi bir çox dillərdə var) və s. kimi sözlər eyni məntiqlə və eyni kökdən yaranıb. “Zaman çarxı”, “çərxi-fələk”, “fələyin çarxı” da bu deyilənlərlə əlaqədardır. Yeri gəlmişkən, ərəbcədən dilimizə keçən “fələk” sözü də çarx, cəhrə deməkdir. Bu söz aramicə carx, cəhrə demək olan “peleka”dan gəlir. Daha qədim variantı akkad dilindədir: “palaku” – dönmə, fırlanma, dövr etmə deməkdir.
Qədim sumercədəki qir-qir/tigir sözü, bu gün arxaikləşmiş sözlərdən biri olan “kirkirə” sözümüzdə də qalıb. Zamanın hər şeyi dən kimi üyütməsi və dairəvi olması təsəvvürü, ilk dən üyüdən əl dəyirmanı olan “kirkirə” sözündə görünür. Kirkirə – üst-üstə qoyulmuş iki daş təkərin ya da fırfıranın (fikrimizcə fırfıra və kirkirə elə eyni sözdür) fırlanması ilə un əldə etməkdir. Maraqlıdır ki, qədim yunan mifologiyasında sehrbaz, habelə, yaradıcı-yoxedici qadın arxetipi sayılan tanrı Kirkenin adının mənası da, kirkirə sözünün mənası kimi dairə, ya da çevrə deməkdir. O, cəhrədə ip toxuyaraq təsəvvür edilir. Mifologiyda toxuculuq dünyanın və zamanın yaradılışı ilə bağlı güclü bir metofora sayılır: Dünya zamanın və qəzavü-qədərin ipliklərində fasiləsiz toxunur. Kirke motivinin başqa bir maraqlı cəhəti, öz aybaşı qanını damcılatdığı sehrli içkilərlə kişiləri özünə aşiq etməsidir. Bu metodun hazırda da cadu-pitikdə işlək olması bilinir.

Oruc, istirahət günü və aybaşı

Qədim insanlar qadınların, xüsusilə gənc qızların menstruasiya dövrünü müqəddəs dönüş, yenilənmə kimi bayram edirdilər. Belə zamanlarda qadınların ilahi və magik gücə sahib olduqları düşünülür, onlardan uzaq gəzərdilər. Bu, sonralar cinsi pəhriz ideyasını meydana gətirdi. Ümumiyyətlə, orucun tarixi və bir vaxtlar dünyanın hər yerində keçirilən aybaşı ilə bağlı bayramlar arasında sıx əlaqə var. Sumeroloq M.H. Çığ yazır ki, Sumer dinində Ay kultu xüsusi bir yerə malilk idi. Ayın 15 günlük olduğu, habelə, göy üzündə göründüyü və görünmədiyi günlərdə mərasimlər keçirilir, bu zaman bəzi yeməklər yeyilmirdi. Oruc tutmaq və cinsi münasibətlərdən uzaq durmaq bir-biri ilə əlaqəli idi. Bu təsəvvürlər islam dininin ortaya çıxdığı zamana qədər gəldi və islamiyyətə daxil oldu. Məsələn, islamiyyətdə hələ də oruc, həcc və bayramlar Ayın görünüşünə görə nizamlanır. Hədislərin birində Məhəmməd peyğəmbər deyir: “Allah hilalı insanlar üçün zaman ölçüsü edib. Ona görə də hilalı görən kimi oruca başlayın, onu təkrar görəndə isə bayram edin.” Oruc zamanı aybaşılı qadınlardan uzaq durulması tələbi də, kökü Sumerə gedib çıxan cinsi pəhriz ideyasından doğur. İslam dininin simvolunun hilal olması, islam aləmində Ay kultu – bu yazı ilə birbaşa bağlı olsa da, ayrı bir söhbətin mövzusudur deyə, üzərində çox dayanmırıq.
(Yeri gəımişkən, xristianlıqda da Ayın xüsusi yeri var, İsadan sonra müqəddəs fiqur sayılan Məryəmə “Kilsənin Ayı, “bizim Ayımız”, “müqəddəs Ay” və s. deyə xitab edilir.)
Yəhudilərdə Sabbatu, ya da Sabbat – istrirahət günü – Babil ilahələrinin menstruasiya olduqları gün deməkdir. Həmin günlər tabu zamanı olduğuna görə işləmək qadağan idi (Shutle / Redgrove). İndi də yəhudilərin istirahət günü sabbat günüdür və bu gün bütünlüklə maskulin bir din olan iudaizm pərdəsinə bürünüb və fərqli mənalandırılıb: guya allah dünyanı altı günə yaradarkən yorulub, həmin gün – Şabbat günü istirahət edir.

Zaman ölçülərinin femininliyi

Təkcə il ölçüsü (ay təqvimi), zaman ölçüləri feminin məna daşımır, ümumiyyətlə bir çox ölçü vahidlərinin də kökü feminindir.
Qədim yunancada ana bətni mənasında üç söz vardı: “hustera”, “delphus” və “metra”. “Metra” həm də analıq orqanını və uşaqlıq yolunu ifadə edirdi. Shuttle / Redgrove yazır ki, uşaqlığın, yəni ana bətninin bir aylıq periodu – “metra” zaman ölçüsü kimi də işlədilirdi. “Metra” sonralar bir çox ölçü vahidlərini və anlayışlarını meydana gətirdi: “metr”, “parametr”, “perimetr”, “diametr” (“millimetr”, “santimetr” və s. A.İ). O cümlədən ölçü mənası verən bəzi sözlər də menstruasiyanın ölçülüb hesablanması ilə bağlıdır; məsələn, etimoloqlara görə almancadakı bu sözlər də “mens”, “men”, “Mond” yəni Ay sözündən törənib: “Messung”, “Aufmessung” (ölçü), “Mensur” (diapazon), “messen”, “ Vermessung” (ölçmək), Dimension (ölçü) və s.
Fikrimizcə, bizim dildə də zamanı ifadə edən bir çox sözlər ana, ana bətni, analıq orqanı demək olan sözlərlə eyni etimoloji kökə malikdir. Məsələn, ön, əvvəl demək olan “qabaq” sözü. Kökü Sumerə qədər gedib çıxan bu söz – “gəbə” (hamilə), “qopmaq” (Dədə Qorqutda doğulmaq mənasında işlədilir – “bir ər qopdu”), “göbək” və s. sözlərin kökü eynidir. Əvvəl, qabaq mənasında işlətdiyimiz “başlanğıc”, “başlanmaq”, “başlamaq” sözləri də feminindir: doğuluş prosesində uşağın qabaqca başı gəlir. Uşaq öz ömür başlanğıcını, başını anasının bətnindən çıxarmasıyla başlayır. Yaxud, axır, qurtaracaq mənasında “son”, “sonra” sözləri. Bu sözlər də doğumla bağlıdır. Bilindiyi kimi, uşaq doğulduqdan sonra onun “son”u, yəni, ana bətnində ikən içində böyüdüyü plazentası gəlir.
Ya da, kiçik zaman kəsiyi olan “an” sözünün “ana” sözü ilə qohumluğu göz önündədir.
John A. Halloranın Sumer leksikonu kitabında ud // öd sözünün mənalarından birinin zaman, mövsüm, vaxt olduğu göstərilir. Qədim türklər də zamana ut // öt deyiblər. Bu söz bizdə “ötmək” feli kimi qalıb, məsələn, “ötən günlər”, “zamanın ötməsi”, yəni, keçməsi və s. deməkdir. Öt // ut // ög həm də qədim sumercədə ana bətninə və analıq orqanına deyilirdi. Bu söz türk dillərində ana bətni mənasında “utaqan”, “udayqan” sözünün yaranmasında iştirak edib. Öt sözünə bəzi türk ağızlarında öy deyilir. Öy // ög söz kökü bizdə analıq demək olan “ögey ana” və anasız uşaq demək olan “öksüz” sözündə qalıb.
Uyğur və altay türkləri zamana, epoxaya – “öy”, yakut türkləri isə zamana, müddətə, əbədiyyətədə “üyə” deyirlər. Bu söz kökü bizdə hazırda günün müəyyən vaxtını bilidir: “öynə”, Türkiyə türkcəsində “öylən” və s.
Sumerəcən gedib çıxan, arxetipik söz kökü ur//ir//ır//ər də feminindir. Bu söz kökündən qadınlıq orqanı, qadın, ana bətni və s. kimi bir çox sözlər törəyib: urqud, uraqut, uravat, arvad və s. Türk dillərində zamanla bağlı çoxlu sözlər bu söz kökü ilə bağlıdır: “ir” (sübh tezdən), “ertə”, “erkən” və s. Yaxud, ölçü mənasında işlədilən “orta”. H.Vamberinin lüğətindən məlum olur ki, bir sıra türk dillərində “or” sözü zamanı ölçən saat deməkdir. Olduqca maraqlıdır ki, “or” sözü saat mənasında almancada “Uhr”, ingiliscədə “hour” kimi səslənir.