Bu ilin yazında RF xarici işlər naziri Sergey Lavrov azərbaycanlı jurnalistin sualına cavab verərkən Qarabağ münaqişəsinin mərhələli həlli variantına ətraflı toxunduğu bir vaxtda Bakı və Yerevanda Moskvanı Qarabağ probleminin sülh yolu ilə həllində qeyri-obyektivliyinə və diplomatik səylərinin səmərəsizliyinə görə yenidən tənqid edirlər.
Bu, niyə baş verir, V. Putinin Qarabağ nizamlanmasına dair yeni planı varmı?
Bununla bağlı "Turan" Beynəlxalq Siyasi Təhlil və Proqnozlaşdırma Mərkəzinin prezidenti Denis Korkordinov (Ulyanovsk (RF) ilə söhbət edib.

- 2020-ci ildə Moskva Qarabağ kontekstində Azərbaycan və Ermənistana nə təklif edir?

- Moskva növbəti dəfə Ermənistana və Azərbaycana Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin mərhələli həlli mexanizmini təklif etməyə çalışır. Bu mexanizm altı bənddən ibarət Azərbaycan formulunu nəzərə alaraq, Madrid prinsiplərinə ciddi riayət olunmasını nəzərdə tutur. Bu prosesin başlanğıcı hələ 1997-ci ildə, KTMT-nin fəal vasitəçiliyilə Ermənistan prezidentinin istefaya getməyə məcbur olduğu vaxtda qoyulmuşdu.

Danışıqların bu raundunun özəlliyi ondan ibarətdir ki, Yerevan öz qoşunlarını Dağlıq Qarabağ ərazisinin təxminən yarısından çıxarmalı, münaqişə zonasına sülhməramlı kontingent daxil etməli və Qarabağ əhalisinin ya Ermənistanın, ya da Azərbaycanın tərkibində, ya da qarşıdurmanın bütün tərəflərinin müstəqilliyinə əməl olunmaqla gələcək statusunun müəyyən edilməsi məqsədilə referendum təşkil etməlidir.

Lakin təklif olunan fəaliyyət proqramının indiyə qədər heç bir konkretliyə malik olmadığını nəzərə alaraq, hər hansı bir dönüş həll gözləməyə dəyməz. Nəticədə münaqişənin məzmunu çətin ki əhəmiyyətli dərəcədə dəyişsin.

Madrid prinsipləri hələ 2011-ci ilin iyununda öz aktuallığını tam itirib, o zaman Yerevan və Bakı konsensus şərtlərini dəqiq müəyyənləşdirə bilmədilər ki, bu da cəbhə xəttində növbəti eskalasiyaya səbəb oldu. Sonradan 2016-cı ilin aprelində “dördgünlük müharibə” nəticəsində danışıqlar prosesində müəyyən irəliləyişlər baş verdi. O zaman militarist ritorikaya tələb olmadı və bu da regional təhlükəsizlik və sabitlik tələblərini ön plana çıxardı.
Daha sonra Vyana və Sankt-Peterburqda danışıqların raundları başlandı və İlham Əliyevlə Serj Sarqsyan ATƏT-in himayəsi altında atəşkəs rejiminin pozulmasının araşdırılması üçün vahid mexanizm hazırlamağa razılıq verdilər.

Bununla belə, cəbhə xəttində ciddi dəyişikliklər baş vermədi. Buna baxmayaraq, Moskva yenidən Bakı və Yerevanı ümumi danışıqlar masası arxasına əyləşdirməyə cəhd göstərdi. Əsasən 21 aprel 2020-ci ildə Rusiya xarici siyasət idarəsinin rəhbəri Sergey Lavrov bildirdi ki, Azərbaycan prezidentinə və Ermənistanın baş nazirinə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanmasına dair layihə göndərib.

Lakin Sergey Lavrov bu layihənin məzmununu dəqiqləşdirməyib, ancaq ekspertlər belə qənaətə gəlirlər ki, sənəd hələ 2004-cü ildə tərəflərə təklif edilmiş müddəalardan ibarətdir. Söhbət ilk növbədə, Qarabağa bitişik yeddi rayonun azad edilməsindən və qondarma respublikanın statusunun müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı referendumun keçirilməsindən gedir.

Bitmək bilməyən münaqişənin mühüm aspekti odur ki, Ermənistan mahiyyətcə nəinki təkcə Dağlıq Qarabağa, həm də ona bitişik Azərbaycan rayonlarına nəzarət edir ki, bu da Azərbaycan ərazisinin təxminən 20 faizini təşkil edir. Məhz bu rayonların statusu Bakı və Yerevan arasında əsas maneədir. İşlərin bu cür vəziyyəti 2016-cı ilin aprelində “dördgünlük müharibə” nin əsas motivlərindən biri oldu.

- Ermənistan öz maraqlarının qonşu İİR və digər ölkələr tərəfindən  müdafiə olunacağına ümid edir.

- Ayətolla rejimi İsrail və Səudiyyə Ərəbistanı ilə münaqişəyə cəlb edildiyindən İran Dağlıq Qarabağda böyük fəallıq göstərmək iqtidarında deyil. Üstəlik, ABŞ-ın Tehrana sistematik təzyiqi onun Cənubi Qafqaza insan və maddi resurslarını yönəltməsinə imkan vermir. Belə ki, Cənubi Qafqazda vəziyyət son dərəcə qeyri-sabitdir və yaxın gələcəkdə tərəflərdən heç birinin qeyd-şərtsiz qələbəsinə gətirib çıxarmayacaq.

Bununla əlaqədar Dağlıq Qarabağda Ermənistan və Azərbaycanla yanaşı, Rusiya və Türkiyə də əsas rol oynaya bilər. Lakin burada Cənubi Qafqazın Suriya ilə analogiya üzrə Rusiya-Türkiyə yaxınlaşması üçün fundament ola biləcəyini demək çətindir. İndiki halda əgər Bakı və Yerevan arasında münaqişə irimiqyaslı müharibə mərhələsinə keçərsə, vəziyyət Rusiya və Türkiyənin diametral olaraq əks tərəflər olduğu Liviya ssenarisini xatırlada bilər.

Ermənistanla Azərbaycan arasında qarşıdurmanın fərqləndirici cəhəti ona xarici oyunçuların - Rusiya, ABŞ və Avropa İttifaqının fəal cəlb olunmasıdır. Bununla yanaşı, onların siyasəti ciddi qınaqlara səbəb olur.
Belə ki, Moskvaya qarşı əsas iddialar ondan ibarətdir ki, o, həm Bakını, həm də Yerevanı eyni dərəcədə dəstəkləyir, Vaşinqton Dağlıq Qarabağa sülhməramlı kontingent yeritməyə tələsmir, Avropa İttifaqı isə münaqişənin bütün tərəflərindən uzaqlaşıb.
Buna baxmayaraq, COVİD-19 pandemiyası güman ki, Ermənistan-Azərbaycan mübahisəsini yenidən gündəmə gətirir və hərbi əməliyyatların eskalasiyasının yeni mərhələsi üçün zəmin yaradır.

Xarici oyunçulara bir qayda olaraq, Bakı və Yerevan arasında münaqişəni dondurulmuş vəziyyətdə saxlamaq sərf edir. Bu, bir tərəfdən, Moskvanın Ankara və Tehranın Cənubi və Şimali Qafqaza təsirini zəiflətmək istəyindən irəli gəlir, digər tərəfdən isə Dağlıq Qarabağın “xırda pul” kimi təqdim olunacağı beynəlxalq hərrac üçün perspektiv yaradır. Üstəlik, Vaşinqton və Brüssel Qafqaz regionunun işlərinə fəal müdaxilə etməyə hazır deyil və anlayırlar ki, bu cür müdaxilə onların beynəlxalq arenada mövqelərini xeyli zəiflədəcək, həmçinin münaqişədə İran, Türkiyə və Rusiyanın iştirakı təhlükəsi yarada bilər.

Hazırda regional oyunçular bir qayda olaraq, Qarabağda ümumi xəttə - Ermənistanla Azərbaycan arasında birbaşa toqquşmaların minimuma endirilməsinə tərəfdardır ki, bu da Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının diqqətinin ciddi cəlb olunmasını istisna edir, belə ki, münaqişənin eskalasiyası halında Ermənistanın hərbi hücumdan müdafiəsi barədə qərar qəbul edə bilər. 

Son zamanlar Moskvanın münaqişə zonasına sülhməramlı kontingentin göndərilməsinə razılıq verməsi ilə bağlı fikirlər yaranıb. O, Qarabağ təhlükəsizlik qüvvələri çıxarılandan sonra əraziyə nəzarət edəcək. Bu, Rusiyaya Cənubi Qafqazda əlavə təsir vasitələri əldə etməyə və regionda daimi hərbi iştirakı təmin etməyə imkan verərdi. Bu arada sülhməramlıların yerləşdirilməsi riski ondan ibarətdir ki, onlar nəinki münaqişənin neytrallaşdırılmasına xidmət etmir, həm də eskalasiya üçün əlavə səbəb yaradacaqlar.
Üstəlik, indi Rusiya Suriya və Liviya ilə məşğuldur. Bu səbəbdən onun üçün yeni gərginlik ocağında fəal iştirak etmək həddindən artıq yükdür.

- Nikol Paşinyanın siyasətə gəlməsi prosesdə nəyi dəyişdi?

- 2018-ci ildə “məxməri inqilab” nəticəsində Ermənistanda siyasi liderin dəyişməsi rəsmi Yerevanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması prosesinə münasibətinin əsaslı şəkildə yenidən qurulmasına gətirib çıxardı.

Məsələ bundadır ki, Nikol Paşinyanın “Qarabağ klanı” ilə əlaqələri çox zəifdir. Bu səbəbdən münaqişə mövzusu onun üçün ikinci dərəcəlidir. Bu arada Ermənistan hökumətinin yeni seçilmiş rəhbəri başa düşür ki, Dağlıq Qarabağın statusunun dəyişdirilməsi onun ölkə daxilində hakimiyyətinin itirilməsinə gətirib çıxara bilər, çünki Qarabağ mövzusu əvvəlkitək Ermənistanın milli ideologiyasının sistemyaradan elementini təşkil edir.

Danışıqlar üçün yeni imkanlar pəncərəsi 29 mart 2019-cu ildə Vyanada açıldı. Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan və Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev beynəlxalq sammit çərçivəsində Dağlıq Qarabağın statusu və münaqişənin həlli yollarına dair açıq diskussiya təşkil etdilər. Azərbaycan lideri əgər Yerevan analoji addımlar atarsa, qoşunların cəbhə xəttindən çəkiləcəyinə zəmanət verdi.

Dialoq qurmaq üçün növbəti cəhd 15 fevral 2020-ci ildə Münxendə kollektiv təhlükəsizlik üzrə konfransı zamanı olub. Münaqişə tərəfləri qondarma respublikanın rəhbərliyini danışıqlar prosesində iştiraka cəlb etməyə razılaşıblar.

Lakin 14 aprel 2020-ci ildə sərt xətt tərəfdarı və Nikol Paşinyanın namizədi Araik Arutyunyan Dağlıq Qarabağ administrasiyasına rəhbərlik etdikdən sonra imkanlar pəncərəsi qapandı.
Qondarma respublikanın rəhbəri öz andiçmə mərasiminin yekunlarına əsasən kəskin antiazərbaycan informasiya kampaniyası aparmağa başladı və hətta Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevi açıq şəkildə təhqir etdi. Rəsmi Bakı bu davranışı ədəbsiz hesab etdi və nəticədə cəbhə xəttində vəziyyət yenidən çox gərginləşdi.

- Koronavirus pandemiyası hadisələrə necə təsir etdi?

- COVİD-19 pandemiyası Ermənistan-Azərbaycan qarşıdurmasını əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirib. Hər iki ölkənin siyasi elitalarında “əhalinin kiçik müharibə vasitəsilə yayındırılması”nın zərurəti haqqında fəal söhbətlər aparılıb ki, bununla yerli əhalinin vətənpərvər yüksəlişinə   səbəb olmaq və milli hökumətlərin koronavirusla mübarizədə qeyri-populyar tədbirləri ilə əlaqədar sosial etiraz ocaqlarını neytrallaşdırmaq mümkün olsun.

Hər halda, indiki şəraitdə müharibə həm Ermənistan, həm də Azərbaycan üçün xalq səfərbərliyinin əsas motivi və öz siyasi rejimlərinin təhlükəsizliyinə zəmanət kimi nəzərdən keçirilir.

Yuxarıda deyilənlərdən irəli gələrək, Moskvanın təklif etdiyi danışıqlar prosesi variantı, çətin ki uğurla nəticələnsin. Hər halda, Madrid prinsiplərinin reallaşması (hətta məhdud miqyasda) Türkiyənin mövqeyini möhkəmləndirə bilər ki, bu da münaqişə zonasında qüvvələr balansını Azərbaycanın mövqelərinin gücləndirilməsi istiqamətində pozar.
Bu arada Moskva hadisələrin bu cür inkişafına hazır deyil. Üstəlik, Ermənistan çox güman ki, Rusiya ilə müttəfiqlik münasibətlərinin davam etdirilməsinə israr edəcək ki, bu da Dağlıq Qarabağın statusu və ona bitişik rayonlar haqda istənilən danışıqları şübhə altına alacaq.